Шесть веков, отделяющих нас
от времени, в котором жил и творил Имадеддин Насими, оказались не властными над
поэзией этого титана. Имя великого азербайджанского поэта, чье творчество вошло
в сокровищницу мировой литературы, и сегодня горит на ее небосклоне звездой
первой величины, озаряя нас своим ярким светом.
Как всякий подлинно великий сын своего народа, Насими в равной мере
принадлежит всем народам.Творчество корифея поэзии Востока оказало большое
влияние на развитие литератур всех народов СССР, в особенности Средней Азии. Широко
популярна поэзия великого азербайджанца в Турции и Иране, ее знают в Индии и
Пакистане, и этот список славы поэта можно продолжить. Вот почему 600-летие со
дня рождения Насими, которое наряду с нашей страной по решению ЮНЕСКО будет отмечаться и за рубежом, явится крупным
событием мировой культурной жизни.
Подготовка к юбилею Насими активизировала исследования ученых, изучаюших
творческое наследие поэта, его эпоху. Многое в этом направлении сделали
азербайджанские литературоведы и востоковеды. Творчество Насими исследуется в
Туркмении, Грузии, Армении. Определенная работа в этом направлении проводится и в нашем институте.
Все это поможет нам лучше узнать, глубже познать творения и личность Насими – поэта
своего времени и всех времен.
nergiz.ismayilova@hotmail.com HÜSEYN CAVİDİN “İBLİS” VƏ JOZE SARAMAQONUN “İSANIN İNCİLİ” ƏSƏRLƏRİNDƏ “İBLİS” SURƏTLƏRİ
Məqalədə dahi Azərbaycan dramaturqu Hüseyn Cavidin “İblis” və Nobel mükafatına layiq görülən Portuqaliyalı yazıçı Joze Saramaqonun “İsanın incili” əsərlərindəki iblis surətlərindən söhbət açılır, həmçinin onların bənzər və fərqli xüsusiyyətləri haqqında mülahizələr irəli sürülür. Açar sözlər: İblis surəti , Hüseyn Cavid, Joze Saramaqo, xeyir və şər konsepsiyası Nobel mükafatı laureatı Joze Saramaqo 16 Noyabr 1922-ci ildə Lissabon yaxınlığındakı Azinaqa qəsəbəsində kasıb kəndli ailəsində dünyaya gəlmişdir. İlk təhsilini Lissabonda alan sənətkar sonra texniki rəssamlıqdan redaktorluğa və tərcüməçiliyə qədər bir çox işdə işləmiş, “Diario” qəzetində mədəniyyət redaktoru olmuşdur (5; 6). O, siyasi şərhlər yazmış, bu şərhlər bəzən alqışlanmış, bəzən isə tənqidi reaksiyalara səbəb olmuşdur. Portuqaliya Yazıçılar Birliyinin idarə heyətində çalışan sənətkar 1976-cı ildən sonra özünü tamamilə kitablarına həsr etmişdir. Onun ilk əsəri olan “Günah diyarı” (Terra do Pecado ) 1947-ci ildə nəşr olunmuşdur. Portuqaliya oxucusu Per Lagerkvist, Kollet, Mopassan, Andre Bonnard, Tolstoy, Şarl Bodler, Hegel, Raymond Bayer və bir çox görkəmli söz ustalarının əsərlərilə məhz onun tərcümə fəaliyyəti nəticəsində tanış olmuşdur (4, s. 6). Müxtəlif illərdə onun “Mümkün şeirlər” (1966), “Bəlkə də, bu sevincdir” (1970), “Bu və o dünyadan” (1971) şeir topluları nəşr edilir. Bir müddətdən sonra onun “Gecə”, “Torpaqdan ucalanlar”, “Baltazar və Blimunda”, ” Lissabon mühasirəsinin tarixi”, “İsanın incili”, “İn Nomine Dei”, “Təxirə salınmış ölüm” və s. kimi əsərləri işıq üzü görür. Saramaqo heç gözləmədiyi bir vaxtda 1998-ci ildə Nobel mükafatına layiq görülür. Onun “İsanın incili” romanı son vaxtların ən qalmaqallı əsərlərindəndir. Əsərdə yer alan ironik fikirlər çoxlarının mənfi reaksiyasına səbəb olmuşdur. O, yazılarında, durğu işarəsi olaraq sadəcə nöqtə və vergüldən istifadə etmişdir. Sənətkarın dili olduqca sadədir, bu da oxucunu ona bağlayan əsas səbəblərdən biridir. Saramaqo 87 yaşında vəfat etmişdir. Onun “İsanın incili” romanı mənəvi baxımdan dərin düşüncələri əks etdirən nadir sənət nümunəsidir. Romanda uzun əsrlər boyu davam edən dini müzakirələr, gizli tarixə fərqli baxış ədəbi boyalarla bir rəssam ustalığı ilə təsvir edilmişdir. Kimiləri əsəri alqışlamış, kimiləri isə ona kölgə salacaq fikirlərlə çıxış etmişdir. Saramaqo insanların fərqli fikirləri atəşinə hədəf olmuş, öz ölkəsində belə çətinliklərlə qarşılaşmışdır. Amma bu çətinliklərə baxmayaraq sənətkar illər sonra olsa belə layiq olduğu dəyəri və etibarı qazanmışdır. “İsanın incili” əsəri bədii xüsusiyyətləri və orjinal üslubu ilə diqqət çəkməyi bacarmışdır. Hətta bu roman illər sonra belə bəzi sirləri ortaya çıxardacaq gücdə olan bir əsərdir. Saramaqo bu əsərdə xristian dinini özünə xas ədəbi üslubla təsvir etmişdir. Bilindiyi kimi, İsa və onun nəsli barəsində həm din adamları, həm tarixiçilər, həm də ədəbiyyatçılar müxtəlif fikirlərlə çıxış etmişlər. Bəziləri İsanın insani tərəflərini müdafiə etmiş (J.Saramaqo, Den Broun), kimiləri isə onu tanrılaşdırmağa səy göstərmişlər (Kilsələr). İsanın obrazının yaradıldığı əsərlərdə İsa, Məryəm, Kilsə, İsanın həvariləri ilə birlikdə Allah və şeytan (İblis) kimi surətlərə də yer verilmişdir. Tədqiqatımıza kömək edən əsərlərə diqqət etdikdə görürük ki, onlar həm bədii, həm dini, həm də tarixi baxımdan reallıqlarla zəngindir. Bu həqiqətlər oxucuya cazibədar gəlir və həmin dövrü anlamaq baxımından onlarda maraq oyadır. Tarixin bütün dövrlərində dini-fantastik, fanatik düşüncə tərzini əks etdirən romanlar və tədqiqatlar olmuşdur. Bilindiyi kimi, bəzi cahil insanlar tərəfindən qəbul olunan fanatiklik və elmi rədd səyləri çox pis nəticələr doğurmuşdur. “İsanın İncilin”də Saramaqo bu düşüncələrlə birlikdə onlara aydınlıq gətirmək üçün yollar axtarmışdır. Bu əsərdə İsa tanrılıqdan uzaqlaşdırılıb bütün gerçəkliyi ilə təsvir edilmişdir. Əsərdə Allah və İsa arasında gedən dialoqlarda Tanrı anlayışına fərqli şəkildə yanaşılmışdır. J.Saramaqonun bu əsərində İblis daha müdrik və yaxşı təsvir edilmişdir. İblisin mənfi tərəflərinə işıq tutan bəzi hissələr xaric, bu surət oxucuda nifrət hissi yaratmır. Digər İblis obrazı yaradan müəlliflərdən fərqli olaraq məşhur Azərbaycan dramaturqu Hüseyn Cavidin yaratdığı İblis surəti də J. Saramaqo İblisinə bənzəyir. Hər iki İblis surəti sonda qismən də olsa yumşaldılır. Bunu etməkdə sənətkarların məqsədi insanların diqqətini öz nəfslərinin köləsi olmaq məsələsinə yönəltməkdir. H.Cavid klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ənənələrini davam etdirən və bu ənənələrə öz orijinal qələmi ilə naxış vuran böyük ədəbi simadır. XX əsr Azərbaycan romantizmi onun adı ilə bağlıdır. Cavid Azərbaycan dramının mövzu sərhədlərini genişləndirmiş, tragik xarakterin, romantik qəhrəmanın və dramın yeni tiplərini yaratmışdı. 1912-1918-ci illərdə iki böyük faciə yaradan sənətkar insanlığı faciəyə, uçuruma sürükləyən mühitin rəsmini söz vasitəsilə təsvir etmişdir. Cavid kimi yaratdığı qəhrəmanlar da həqiqət axtarışındadırlar. H.Cavidin 1918-ci ildə qələmə aldığı “İblis” faciəsi ən gözəl və diqqət çəkən əsərlərindəndir. Bu əsər bir çox tədqiqatçı tərəfindən araşdırılmışdır. Az sözlə fikrin təməlini oxucuya çatdırmağı bacaran H.Cavid bəşəri sevgini, bəşəri yaxşılığı ustalıqla izah etmişdir. Əsərin qəhrəmanları özünə xas düşüncələri ilə oxucuda dərin təsir buraxır. Bu əsərdə Cavid müharibənin əsl səbəbləri ilə birlikdə, insanların nəfslərinin köləsi olmaları nəticəsində başlarına gələcək fəlakətləri də qələmə almışdır. Cavidin “İblis” faciəsi bəşəri, qlobal bir problemə diqqət çəkmək məqsədi ilə yazılsa da, o bu əsərdə fərqli düşüncələrə də yer vermişdir. Biz eyni fikirlərə J.Saramaqonun “İsanın incili” əsərində də rast gəlirik. H.Cavidin orijinallığı odur ki, onun, hələ 1918-ci ildə yazdığı, təsvir etdiyi gerçəkləri J.Saramaqo və digər sənətkarlar sonralar qələmə almışlar. Bu, Cavidin böyüklüyünün sübutudur, 1918-ci ildə Cavid qələmi ilə təsvir olunan mövzu illər keçməsinə baxmayaraq öz dəyərini və müasirliyini qoruya bilmişdir. Həmişə ədəbiyyatsevərlərin diqqətini cəlb edən H.Cavidin əsərləri öz mistik təbiəti, dinə müasir yanaşması və bununla birlikdə keçmişə hörməti baxımından özünəməxsusluğu ilə seçilmişdir. Onun yaratdığı “İblis” əsəri bunun ən bariz nümunəsidir. H.Cavidin “İblis” əsərində iblisin insanlara görünmək üçün müxtəlif yolları mövcuddur: Xilqətdəki hər məsələ, hər nöqteyi-mövhum,Hər fəlsəfə, hər məzhəbü məslək mənə məlum, Bəzən olaram bir çoban, azadə bir insan,Bəzən olaram zülmü fəsad aşiqi sultan (2, s. 82). Bu parçada izah edildiyi kimi, İblis insanlara çatmaq üçün müxtəlif yollar axtarır, bəzən çoban, bəzən sadə insan, bəzən isə fəsadlıqlar aşiqi olan bir sultan qiyafəsinə bürünür.J.Saramaqonun “İsanın incili” əsərində də iblis H.Cavidin “İblis” əsərində İblisin özünü mədh edərkən söylədiyi kimi “çoban” qiyafəsində təsvir edilmişdir. Çobanlıq İblisin insanlara yaxınlaşmaq üçün büründüyü kimliklərdən biri olaraq göstərilmişdir.-“Öz əllərimlə xəmir yoğurdum, ancaq yerin dərinliyində yanan ocaqda bişirdim çörəyi və onu sənə gətirdim”.-Məryəm o dəqiqə anladı ki, həmin çoban kimdir (4, s. 5). J.Saramaqonun “İsanın incili” əsərində İsanın anası Məryəm əvvəl İblisi mələk sanmışdı. Lakin törətdiyi əməllərdən çıxardığı nəticələrə diqqət etdikdən sonra Məryəm onun İblis olduğunu anladı. İblis ilk əvvəl dilənçi qılığında İsanın anasının (İsanın) ziyarətinə gəlmişdi. İsanın doğumu gerçəkləşdikdən sonra isə İblis təkrar mağaraya onları ziyarətə gəlmişdi (4, s. 34-35). Bu dəfə də iblis Çoban qiyafəsində görünmüşdü İsanın anasına. İsa böyüyüb evi tərk etdiyi zaman o yenə həmin çobana rast gəlmiş (İsa bu vaxt Çoban barəsində heç nə bilmirdi) və onun yanında işə başlamışdı. Bir gün Tanrıya dua etmədiyi üçün İsa Çobandan uzaqlaşmağa qərar verir, bu zaman onlar arasında belə bir söhbət gerçəkləşir: İsa : Mən gedirəm, Tanrıya təşəkkür və dua etməyən biriylə daha yaşaya bilmərəm. Çoban: Mən yəhudi deyiləm, başqa dinin ayinlərini icra edə bilmərəm. İsa: Tanrı təkdir! (4, s. 244-245 )Çoban: Ah bəli, əgər tanrı varsa, bəlkə də təkdir. Amma iki dənə olsa, daha yaxşı olardı. Biri canavar, digəri quzu üçün, biri öldürən, digəri ölənlər üçün, biri məhkum üçün, digəri cəllad üçün.J.Saramaqonun “İsanın incili” əsərindən alınmış bu dialoqda iki fərqli düşüncə mövcuddur. H.Caviddə də İblisin Elxanın düşüncələrinə qarşılıq olaraq verdiyi cavabda bu cür bənzərliklər mövcuddur.Elxanİstəməz artıq həyəcan,Yerdə qoymaz qanı ədalətli Yaradan.İblis( lağlağı bir qəhqəhəylə )Bəli, əzsən də, əzilsən də, bəli,Yenə adildir o müdhiş qüvvət! (2, s. 88-89)”Mifologiyaya uyğun olaraq allahın ədalət pərdəsi altında etdiklərində ədalətsizlik, zülm, zülmət görən iblis yer üzünü səyyah kimi qarış-qarış dolaşır, qadir qüvvənin qoyduğu qayda-qanunu uyğunsuz, biçimsiz görür” (3, s. 116).Hər iki əsərdə sənətkar İblis obrazından istifadə edərək insanlığın cavablaya bilmədiyi bəzi sualları və problemləri ortaya atır. Bu problemləri xeyirin (tanrı, mələk) və şərin (İblis) dili ilə müzakirə edir. Xeyir və Şər anlayışı ədəbiyyatda və dində ən çox müraciət olunan mövzular arasındadır. Zərdüştün “Avesta”, Nitşenin “Zərdüşt belə buyurdu” və. s kimi əsərlərdə də şər ruhlar, insanı pislik etməyə yönləndirən ünsürlərdən müxtəlif adlarla bəhs olunmuşdur. Hüseyn Cavid özünün “İblis” əsərində Zərdüştün adını çəkməklə onun xeyir və şər konsepsiyasına diqqət çəkmək istəyir. İblis Ariflə söhbətlərinin birində deyir:Zərdüştü düşün, fəlsəfəsi, fikri, dəhasıHəp atəşə tapdırmaq idi zümreyi-nası. Yalnız bunu dərk etdi o əllameyi-məşhur, Yalnız o böyük baş şu kəşflə məğrur… (2, s. 13). Saramaqonun da yaratdığı obrazlar H.Caviddə olduğu kimi dərin psixoloji vəziyyətlər yaşayarkən, məntiqli olmağa çalışmaqla birlikdə nəfsləriylə mübarizə aparırlar. Saramaqodan fərqli olaraq Cavid Tanrını deyil, nəfslərinin köləsi olmuş insanları ittiham edir.İblis(bir guşədə ağsaqqal abid qiyafətində görünür, yarımqəhqəhə ilə)İnsandakı nəfsi-şumə daimİblis olur, ancaq olsa hakim ( 2, s. 58). Hər iki əsər fantastik surətlərlə zəngin olsa da, H.Cavid “İblis” əsərində bəşəri problemləri daha real təsvir etmişdir. Saramaqonun əsərində diqqətimizi çəkən hekayələrdə insanlar fanatikcəsinə inanclarının köləsi halına düşürsə, Cavidin “İblis”ində insanlar bu köləliyə son vermənin bir yolunu tapır. Saramaqo “İsanın İncili” əsərində müxtəlif fanatiklikləri ironik bir dillə tənqid etsə də, onlara aydınlıq gətirə bilmir. Dövrləri müqayisə etsək görərik ki, Cavidin təhlilləri daha orijinal, çıxardığı nəticələr isə daha qətidir. Saramaqo İsanın kilsə tərəfindən müqəddəsləşdirilməsinə sözün gücüylə gülmüşdür. Əsərdə qeyd edildiyi kimi, İsa insan olaraq doğulsa da, heç kim İsanı insan olaraq qəbul etmək istəmir və onun insan olaraq yaşayışı ilə maraqlanmır. Maqdalalı Məryəm (Mariya Maqdalina) İsanın dünyəvi hisslərinin olmasının, İsanın Tanrının oğlu olmadığının bir sübutu olaraq çox güclü bir dəlildir. Bu sübut haqqında Den Broun özünün “Da Vinçi Şifrəsi” əsərində də danışmış və buna öz münasibətini bildirmişdir: “Konstantin Məsihi rəsmi olaraq Tanrının oğlu olaraq qəbul etməklə onu insan dünyası xaricində var olan bir ilahi gücə, ilahi bir varlığa çevirdi” (1, s. 150). “İsanın incili” əsərində daxili inanclar və sarsılmaz kilsə gerçəklərinə ciddi zərbə vurulur. Cavid də eyni üsuldan istifadə etmiş, qəbul olunmuş bəzi fikirlərin iç üzünü açmaqdan çəkinməmiş, sözlər ilə təhlükəli oyun oynamışdır. Saramaqo hadisələri və həqiqətləri müdhiş ironik bir şəkildə şərh edir, hər paraqrafda qarşılaşdığımız ironik şərhlər ilə insanı gülümsədir. O “İsanın İncili” əsəri ilə dörd rəsmi versiyası olan bir din kitabının (İncil – Matta, Mark, Luka, Yəhya) qeyri-rəsmi və qəbul edilməyən bir şərhini ortaya qoymuş sənətkar olmaqla bərabər, bu şərhlərini real həyatla çox gözəl sintez şəklində izah və isbat edə bilmişdir. Saramaqo fanatik düşüncələrə məntiq qatan bir sənətkardır. Onun bu romanında da İsanın doğumuna, çoban qılığına girən şeytan ilə qarşılaşdığı hissəyə qədər, həyəcanlı hadisələr baş vermir. Anasının ona hamilə ikən yaşadığı hadisələrdə yaşlılar şurası məntiq axtarmaqdadır. Cavidin “İblis” əsərində də eyni vəziyyət yaşanmaqdadır. İblisin ortaya çıxması ilə hadisələr canlılıq qazanır. Həyəcan, təəssüf, məğlubiyyət və zəfərlər bir-birini əvəz edir. Cavidin bu əsərində xeyir və şər daima yarış içindədirlər, bəzən xeyir qiyafəsinə bürünmüş şər yanılma və məğlubiyyətlərə səbəb olur. Saramaqonun yaratdığı İblis surətinin ağıllı söz oyunlarını, daha əvvəllər yaradan dahi dramaturq H.Cavidin “İblis” faciəsi bu tərzdə əsərlər yaradan sənətkarların əsərlərindən heç də geridə qalmır. H.Cavidin “İblis” əsərində bəzi yerlərdə, məsələn; İblisin Arif və Arifin sevdiyi qadın Rənanı qurtarmaq bəhanəsiylə onları daha pis bir sona hazırlamaq məqsədi ilə oynadığı oyuna, yaxşılıq bəzəyi verdiyi səhnədə Şeytanın az qala yaxşılıq mələyinə çevrildiyini görürük:Arif( İblisin ayaqlarına bağlanar və son dərəcə həyəcanlı )Bir Xıdırmı, ya mələkmisin?Yalnız bunu bilmək istəyirəm mən (2, s. 64).Eyni vəziyyətlər və eyni yanılmalar Gete, Bulqakov, Lermantov və Saramaqo kimi məşhurların əsərlərində də görülməkdədir. Bu sənətkarların hamısında qəhrəmanlar əvvəl şər ruhları pisləsələr də, bir müddət sonra nəfslərinin toruna düşərək xeyirlə, şəri ayırd edə bilmirlər. Bu səhnələrdə əsər qəhrəmanlarının psixoloji məğlubiyyəti müşahidə edilir. Yuxarıdakı misralardan göründüyü kimi, Cavid qəhrəmanı Arifin də bəzən ağlını qarışdıran İblis, öz məqsədi üçün hər şeyi edir. Faust dünyəvi nemətlərə yenidən alışmağa başlarkən Mefistofel sevinir, Lermontovun Demonu zəfərini qeyd edir, Bulqakovun Volandı Margaritanı onun qanlı mərasiminə ev sahibliyi etməyə məcbur edir, Saramaqonun İblisi öz rolunu çox gözəl oynayır, Cavid İblisi isə həqiqəti anlayıb onu lənətləyən insana: İblis nədir?-Cümlə xəyanətlərə bais …Ya hər kəsə xain olan insan nədir?- İblis! …söyləyərək qəhqəhələrlə yer altına çəkilir (2, s, 104).Nəticə olaraq qeyd edə bilərik ki, müxtəlif dünya sənətkarlarından və onların yaradıcılığından heç də geri qalmayan H.Cavidin yaradıcılığı, sənətkarlığı təqdirəlayiqdir. O həm dünyanın, həm də Vətəninin ən ağır günlərində sözün gücü ilə şərlə mübarizə aparmış və bu mübarizədən qalib çıxmışdır. Onun əsərləri dünya miqyasında tanınmağa layiqdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Dan Brown. Da Vinçi Şifresi. İstanbul: Altın Kitaplar Yayın evi, 2003, 295 s.
2. Hüseyn Cavid. Əsərləri. Beş cilddə, III cild. Bakı: Lider, 2005, 304 s.
3. İsmayılov Ə. Dünya romantizm ənənələri və Hüseyn Cavid. Bakı: Yazıçı, 1983, 220 s.
4. Joze Saramaqo. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2010, 800 s.
Статья посвящена к исследованию драма «Иблис»-Демон видного Азербайджанского драматурга Гусейна Джавида и «Библия (Инджил) Иса» лауреата Нобелской премии Жозе Сарамагона писатель Португалии. Автор статьи, исследуя образы Демона в этих произведениях, сопоставляет их различие и отличительные, сходные черты на Восточном и Западном ареале.Эти произведения, являясь плодами разных времен, отличаются своим мастерством, и привлекает вниманию читателей. Ключевые слова: образ Демона, Г. Джавида, Жозе Сарамагона, добра и зла. (Məqalə filologiya elmləri doktoru F.Y.Xəlilov tərəfindən təqdim edilir).
Nargiz IsmayilovaDEVIL IMAGES IN HUSEYN JAVID`S “IBLIS” (“DEVIL”) WORK AND JOSE SARMAQON`S “ISANIN INJILI” (“JESUS`S BIBLE”) WORK In the article the author speaks about the devil images in geniuses Azerbaijan craftsman Huseyn Javid`s “Iblis” (“Devil”) work and Portugal writer Jose Sarmaqon`s “Isanin injili” (“Jesus`s Bible”) work who deserved to the Nobel Prize. The same time the author investigates the similar and dissimilar features of Devil images in both work. Though both these works belong to different period but both of them involve the attention for their handicraft features. In the investigation the author touches the goodness and evil conception which have a long history.
В истории мировой культуры есть вехи, по которым ориентируются все последующие поколения.Именно такой вехой на пути движения всемирной литературы вперед,к прогрессу был и остается Имадеддин Насими-поэт-гуманист, величие которого сегодня осознаешь в полной мере.
Такова уж диалектика, что жемчужины народной
мудрости, извлекаемые из гущи жизни, становятся предметом искусства, а
искусство, в свою очередь, возвращается в жизнь, воздействуя на нее. В
творчестве Насими в неразрывном единстве сплелись высота поетичности и глубина
народной мудрости. Он был и поетом и мудрецом. Черпая из окружающего его мира
все лучщее, он сторицею отдавал ему свои творения.
Мировая культура создавалась не на голом
месте.Чем глубже ее корни, тем пышнее сегодння крона этого могучего древа,
которое питает и поезия Насими. И не случайно народы, как в нашей стране, так и
далеко за ее рубежами, воздают дань уважения великому азербайджанскому поету.
Вот почему Насими – поет далекого прошлого – становится нашим современиком.
Tanınmış tənqidçi Əsəd cahangir birinci dərəcəli yazarların sırasında rayonda yaşayıb-yaradan gənc şair Allahşükür Ağanın da adını çəkib, onu dahi filosoflarla müqayisə edib. Gənc filosof-şair haqqında maraqlı fikirlər söyləyib. Görkəmli söz adamı, ictimai-siyasi xadim, sevimli yazarımız Aqi Abbasın “Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz” romanından geniş söhbət açıb. Daha kimlərdən danışıb, nələr deyib? Bütün bunlardan xəbərdar olmaq istəyənlər üçün:
Bəli,
məhz belə adlandırmaq olar İldırım Əkbəroğlunun “Ta, qanlı
savaşlar milləti yordu,“misrası ilə Zaur Ustaca xitabən başlayıb, “Qeyrət təcəssümü
kişi ağrıyar…”misrası ilə
özünə təskinliklə bitirdiyi bu yığcam şeirlər toplusunu… Əslində “yığcam” ifadəsini
bu kitaba sadəcə həcm baxımından şamil etmək doğru olardı. Çünki, İldırım Əkbəroğlunun
qaldırdığı məsələlər o qədər vacib və əhəmiyyətlidir ki, hətta belə
bir formatda da, bədii zənginlik və ictimai
dəyər özünü qabarıq göstərir.
Kim bilir çəkdiyim
dərdi, ağrını,
Vura bilərdimi
bayquş qırğını?
Tək adın bəs
idi, yara bağrını,
Düşmən tor
qurubmuş, biz olmuşuq xam
Torpağı
tapdaqda qalmısan , Ağdam…
İldırım Əkbəroğlunun Ağdama xitabən deyilmiş təkcə bu bəndi ümumilikdə bütün Vətən torpaqlarının acı həyat hekayəsini gözlər önünə sərir. İlk sözdən son nöqtələrə qədər BİTMƏYƏN bir HƏSRƏT-i
tərənnüm edir İldırım Əkbəroğlu. Şairin
yaradıcılığı ilə şəxsiyyəti Ağdam, Qarabağ,
Vətən, Ordu obrazlarında ümumiləşir, bütünləşir, vəhdət təşkil edir. O, özündən yazırsa, Vətəni, Vətəndən yazdıqda isə özünü təqdim edir… Onu sözündən ayrı təsəvvür etmək mümmkün
deyil.
Bu gün -24.09.2019- cu il tarıxdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin “Natavan” klubunda “YURD” ədəbi bədii elmi-publisistik jurnalının növbəti buraxılışının 3 cü nömrəsinin və “NƏSİMİ-650” illik yubileyinə həsr etdiyi poemanın təqdimatı keçirildi. Təqdimatı “YURD” ədəbi bədii jurnalının baş redaktoru şair, AYB ın üzvü, prezident təqaüdçüsü Balayar Sadiq aparırdı.
İldırım Əkbəroğlunun şeirlərini oxuduqca məni yalnız bir sual düşündürürdü… Niyə istedadlı insanlar nəyinsə naminə öz yaradıcı həyatını gündəlik icraçı həyata dəyişir və onun əvəzinə başqa minlərcə insanın görə biləcəyi işlərə vaxt, hətta ömür sərf edirlər??? Tandığım bir çox başqa sahədə çalışan xüsusi qabiliyyət, istedad sahibi olan insanlardan biri də məhz İldırım Əkbəroğludur. Çox xırda nüansları (bunlara nöqsan, qüsur və ya çatışmazlıq demək olmaz) nəzərə almasaq, İldırım Əkbəroğlu özünü şair adlandırıb, adının qabağında sicilləmə ödülllər sıralanmasını istəyənlərin çoxundan min qat daha artıq şair və söz adamıdır. Məncə belə şəxslərin seçimləri özlərinə aid olsa da müəyyən mənada belə seçimə haqq qazandırmaq olmaz. Çünki, bir fərdin şəxsi seçimi nəticəsində bir xalq müəyyən mənada itirir və nəticədə məntiqsizlik, qəribə paradoksal vəziyyət yaranır. Xalqın dərdin çəkən, onun problemindən yazan bir şəxs həm də ona müəyyən mənada ziyan vurmuş olur… Bəlkə elə buna görə deyirlər ki, şairlərin məntiqi olmur… Bəlkə… Hər halda İldırım Əkbəroğlunun bu 25 şeiri, söz mülkünün şairlər sarayının divarlarında 25 qranit kərpic kimi öz yerini tutub möhkəmlənəcək və gələcək nəsillərə vətənpərvər bir şair obrazını çatdıracaq heykəl missiyasını yerinə yetirəcək səviyyədə olduğu qənaətindəyəm.
Daha çox sevgi mövzusuna meyl edən xanım yazarlar Göydəki Kişi yox, yerdəki kişilərə münasibətdən yazırlar. Bu hekayələri oxuya-oxuya ünlü italyan tradisionalisti Yulius Evolanın “Cinsin metafizikası” adlı özündən də ünlü əsərində dediyi “Qadınlar Allaha birbaşa yox, kişi (ata, qardaş, ər, sevgili- Ə.C.) vasitəsilə bağlanırlar” fikrini xatırladım.
Şahanə Müşfiqin “Çat” hekayəsində atası tərəfindən atılmış məktəbli qızın ürəyində ataya qarşı nifrət və sevgi əvəzlənmələrinin yaratdığı çatdan söz gedir. Mən bunu müstəqillik dövrü gəncliyinin Allah-ataya münasibətindəki ziddiyyət və tərəddüdlərin ifadəsi kimi də yoza bilərdim, amma yozmayacam, çünki subyektivizmə yol verəcəyimdən ehtiyat edirəm. “Çat”, əlbəttə, gənc yazar üçün pis başlanğıc deyil. Amma mən tez-tez bu və ya digər mükafata layiq görülən, ümumən diqqət və qayğıyla çevrələnən Şahanədən o diqqət və qayğıya uyğun daha ciddi şeylər gözləyir və inanmaq istəyirəm ki, ədəbi camiənin ona olan etimadında çat əmələ gəlməyəcək.
Şəfaqət Cavanşirin ər, arvad və məşuq triosu üstündə qurulmuş “Gecikmiş qisas” hekayəsi, freydist terminlərlə desək, “doğma kişi” yox, artıq “özgə kişi”lərdən danışır. Bu, ailədəki soyuqluq üzündən başqasına meyl edən və üstündən 23 il keçəndən sonra əri tərəfindən qətlə yetirilən bir qadının kədərli hekayətidir. Şəfaqət özü trionun hər üç tərəfini “başa düşdüyü” kimi, oxucunu da qəhrəmanları “anlamağa” çağırır. Amma işin üstü açılanda səssizcə aradan çıxan məşuqa gizli ironiya müəllifin həlledici anda öz qadın qəhrəmanıyla həmrəylik göstərən xanım yazar olduğunu göstərir. Daha ciddi və daha gizli müəllif ironiyası ləkələnmiş namusunun qisasını nələrisə mülahizə edib on illərlə ləngidən ərə qarşıdır. Lakin istənilən halda Şəfaqət şərq qadınının yaşam haqqı və seçim hüququndan maraqlı tərəf kimi danışmır və açıq feminist mövqe sərgiləmir. Onun hədəfi bu və ya digər tərəfdən daha çox, qadını xəyanət, əri cinayətə sövq edən sosial-psixoloji durumdur. O, hökm verməkdən daha çox, sual verir: Biz, axı, niyə bu gündəyik?! Kriminal və erotikanın kəsişdiyi süjet, oxucunu intizarda qoyan konflikt, təbii açılış, gözlənilməz final, real insan surətləri, obyektiv müəllif mövqeyi… Hər hansı bir əsərə yaxşı demək üçün daha nə lazımdır ki? Bəs, niyə hekayəni oxuyub başa vuranda biz içimizdə bir boşluq duyur, özümüzü süfrədən ac qalxan adam kimi hiss edirik? Şəfaqətin söz süfrəsində çatışmayan o eliksir nədir? Biz hekayədə qəhrəmanların bədənini az qala bütün çılpaqlığıyla görür, amma könlünü bütün dərinliyi ilə görə bilmirik. Onların sümüyü, əti, qanı, ehtirası, hətta ürəyi də var, amma könlü sanki yoxdur. Bu, bizi autsayder durumuna – mətndənkənar vəziyyətə salır. Çünki könlünü bizə açmayan qəhrəmanlara biz də könül açmır, özümüzü onlarla eyniləşdirmir, hadisələrin iştirakçısı yox, kənar müşahidəçisinə çevrilirik. Nəticədə qəhrəmanlar bir-birini, biz isə onların heç birini sevmirik. Amma məsələnin kökü nə qəhrəmanlar, nə də oxucu yox, müəllifin özündə – onun birtərəfli “sevgi” anlayışındadır. Sevgi həm könül, həm də bədənlə bağlı mürəkkəb duyğudur. Şəfaqətin nəzərində isə o ancaq bədənlə bağlıdır və sadəcə ehtiras deməkdir. Hekayədə çatışmayan eliksir də məhz sözün əsl anlamında sevgidir. Erotik səhnələrin açıq təsviri Şəfaqətin hekayəsinə yeni dönəmin verdiyi sərbəstlik hesabına daxil olur. Amma istənilən halda o, ailə-məişət intriqaları üstündə qurulmuş belletrist əsərlərin müəllifi, sovet dönəminin populyar yazıçıları Xalidə Hasilova və Əzizə Əhmədovanı yada salır. Deyəsən, elə yazıçılar indi yoxdur, varsa da üzdə deyillər. İri həcmli janrlara keçmək şərtilə onların yerini tutmaq şansını yaşıdları arasında ən çox Şəfaqətdə görürəm. O oxunan, sevilən, populyar bir romançı ola bilər. Əlbəttə, ürəklə bədəni, sevgiylə ehtirası qarışıq salmamaq şərtilə.
Çinarə Nüsrətlinin “Şaxta həkim” hekayəsində də klassik sevgi üçbucağı öz yerində qalır, sadəcə, əri nişanlı əvəz edir. Hər iki hekayədə Leyla var, amma Məcnun yoxdur. Hər ikisi kinoserial sənətiylə bağlı bu xanımlar öz hekayələrində ünlü Hollivud rejissoru Mel Gibsonun “Qadınlar nə istəyir?” sualına sanki cavab verirlər – sevgi! Hər iki yazarın yerdəki kişidən küskün qadın qəhrəmanı Göydəki Kişinin yanına gedir – birincidə qətl, ikincidə intihar yoluyla! Amma realist Şəfaqətdən fərqli Çinarə daha elit modern üsluba iddialıdır. Bu üslub artıq Xalidə və ya Əzizə xanımı yox, onların batılı çağdaşı Fransuaza Saqanı xatırladır. Daha ciddi fərq isə gənc yazarların sevgiyə münasibətindədir: Şəfaqətin ayaqlarını yerə möhkəm dirəmiş qəhrəmanının eşqi real, ehtirasla dolu, cismanidir; Çinarənin xəyalı efir boşluqlarında süzən qəhrəmanının sevgisi isə romantik, ehtirasdan arınmış, platonikdir. Siz, yəqin ki, qış günü qar üstünə düşən günəş şüalarının necə göz qamaşdırdığının fərqinə varmısınız. “Şaxta həkim” məndə həmin assosiasiyanı doğurdu. Hekayəni oxumağımdan bir neçə ay keçib, süjet, qəhrəman, personajlarla bağlı bəzi təfərrüatları artıq unutmuşam, zamanla yəqin hələ çox şeyi unudacam. Amma əminəm ki, hekayəni oxuyanda duyduğum daxili işıqlanma yaddaşımda ömürlük qalacaq. O, müəllifin ürəyinin işığıdır. O işıq Çinarə və onun qəhrəmanı kimi, mənə də imkan vermədi ki, dəhşətli intihar ağrısını zərrə qədər də olsa, hiss eləyim. Elə bil ki, psixotrop dərman qəbul eləmişdim. Halbuki, eyni və ya yaxın səbəbdən intihar edən Emma, Anna və Təhminənin ölüm ağrılarını ən küt oxucu belə bütün kəskinliyi ilə duyur. Çünki Flober, Tolstoy və Anarın qəhrəmanından fərqli Çinarənin qəhrəmanı məxluqu qoyub, Xaliqi, ölümlünü qoyub, ölümsüzü seçir və nəticədə ölüm körpüsündən qorxu-hürküsüz, quş kimi keçir! Eşq ölümdən güclüdür! Çinarə təkcə oxucunu yox, özünü də yüzilləri keçib gələn bu irfani həqiqətə yenidən inandırmaq istəyir. Amma, məncə, qəhrəmanın “Leyli və Məcnun”a birbaşa istinad etməsinə ehtiyac yoxuydu. Çünki hadisələrin özünün daxili inkişaf məntiqi onsuz da Füzuli deyəni təsdiq edir, bir tərəfdən də qəhrəmanın qayıdıb çılpaq sitatçılıq eləməsi süni görünür və oxucuya etimadsızlıq təsiri bağışlayır. Mən ölümün estetik fenomen ola biləcəyini ilk dəfə “Mahnı dağlarda qaldı” tamaşasının finalında (rejissor Ə.Ələkbərov) sevgilisinin tüfəngiylə özünü ürəyindən vuran və dünyaya son dəfə bir qu kimi oxuya-oxuya göz yuman Şahnazın ölümündə görşüməm. Ölüm bu qədər şahanə ola bilərdimi?! Yox, bu ölüm deyildi – sevgi, gözəllik və sənətin qovuşduğu ölümsüzlüyün özü idi! Sonralar “Yeddi oğul istərəm” (rejissor T.Tağızadə) və “Hamlet” (rejissor Q.Kozintsev) filmləri, “Çar Edip” (rejissor B.Osmanov) tamaşasında ölümün “gözəlliyi” ilə təkrar-təkrar qarşılaşdım. Səhranın məchul sonsuzluğuna doğri getdikcə anbaan kiçilib bir nöqtəyə dönən Humay, göz yaşı kimi dumduru, lal sulara bir sona kimi qərq olan Ofeliya, göyərçin qanadlarını xatırladan əllərini çırparaq pillə-pillə səhnənin arxasına enən və tüstülər-dumanlar içində yoxa çıxan İokasta… Çinarənin dan yeri sökülməmiş ağ örtüyə bürünüb xəstəxana pəncərəsindən quş kimi süzən qəhrəmanı bu hissi mənə yenidən yaşatdı. Amma necə olursa-olsun, ölüm elə ölümdən, onun estetik təsviri isə ağrıkəsici dərmandan başqa bir şey deyil. Gəlin, özümüzü aldatmayaq, Şahnaz haqlıdır – “o mahnılar artıq dağlarda qalıb!” Düzünü deyim ki, Çinarənin ssenarisi əsasında çəkilmiş teleseriallara baxmamışam. Məsələ Çinarədə deyil, ailə-məişət dedi-qodularına köklənən bu janra ayrılan vaxtı ümumən itki sayıram. Amma maksimalist də deyiləm, başa düşürəm ki, Çinarə də daxil olmaqla hamı evinə bir tikə çörək aparmalıdır. Buna baxmayaraq, “Şaxta həkim” hekayəsi müəllifinin serialdan ciddi nəsrə keçmək imkanını aydın görürəm. Bunu görə-görə də imkanım ancaq sual verməyə çatır: serial, yoxsa sözün həqiqi mənasında nəsr? Bu dilemmanı necə çözmək artıq Çinarənin haqqıdır.
Öz adaşından fərqli Çinarə Ömray kişisiz qadın yox, qadınsız kişidən danışır. Çinarənin Qarabağ davasında evini, ailəsini itirib, ağır sarsıntı keçirən və dəlixanaya düşən qəhrəmanı vaxtaşırı ona baş çəkməyə gələn yazıçıya başına gələnləri danışa-danışa sanki ömürlük yuxudan ayılır və öz durumuna dözməyib intihar edir (“Məcnunxana”) Qaçqın bölgəsindən olması, davada əzizlərini itirməsinə baxmayaraq, Çinarənin məqsədi müharibə əleyhinə yazmaqla qurtarmır. “Bəlkə, dəlilər ağıllı, ağıllılar dəlidir?”, mütləq həqiqətin ölçüsü yoxdur, hər şey nisbidir kimi bu gün dəbdə olan relyativist ideya da onun son qayəsi deyil. Çinarənin fikrincə, həqiqət nə din, nə mif, nə elm, nə də mistika yox, həyatın özündə, müharibənin dəhşətlərindədir. Və əgər biz bu amansız dünyada həqiqəti görsək, yaşaya bilmərik. Odur ki, bircə yol var – həqiqətdən qaçıb, yalana sığınmaq! Yaşamağın bir üsulu var – yalan! Amma, görəsən, gənc yazar bu mövqeyində israrlıdırmı? Məncə, yox. Bu, onun hekayəsinə postmodernist ikibaşlılıq gətirir. Qəhrəmanla yazıçı, gerçəklə yalan, həyatla sənət, tragizmlə gülüşün qarışması isə bu çaları bir az da gücləndirir. “Məcnunxana” antologiyadakı hekayələr arasında postmodernizmə meylli, yəqin ki, yeganə mətndir.
Qafar Rüstəm “Su pərisi” hekayəsini qadın həmrəyliyi göstərən xanım yazarlara sanki bir cavab kimi yazıb. Anasız böyümüş balıqçı oğlu atasının ölümündən sonra su pərisiylə evlənir, amma azadlığını itirməsiylə barışmayan dənizlər gözəli bir gün ərindən xəbərsiz dalğaların qoynuna qayıdır. Balıqçının körpə oğlunu da anasız böyümək əzabı gözləyir. O, mərhum atasının “Qadın şeytan kimi bir şeydir, onun cazibəsinə qapılsan, özünü bədbəxt edərsən” – sözlərini yada salır. Amma müəllif bu patriarxal fikri elə də həvəslə bölüşmür. Klassik, səliqəli nəsr dilində yazılmış hekayənin fantastik romantikası fonunda daha bir realist fikir su pərsindən gəlir – sevgi azadlığı boğur! Qafar bu maksimalist fikrə də şübhəylə yanaşır. Müəllif də, onun balıqçı qəhrəmanı da daha çox bu fikrin üstündə durur: insan daim “Sevgi, yoxsa azadlıq?” dilemması önündədir; həyat, bəlkə də, elə bu çözümsüz dilemmadan ibarətdir. Amma mətnin alt qatından daha bir fikir də boylanır – son ünvanın həqiqət yox, mif (su pərisi!) olduğu yerdə hətta ən romantik sevgi belə məhvə məhkumdur. Bir addım da irəli atsaq, hekayə “qadına (insana!) sevgi mifdir, yalnız ilahi eşq əbədidir” fikrini diktə edir. Əlbəttə, Qafarın evdən qaçmış su pərisini geri qaytarmaq üçün dənizə üz tutan qəhrəmanı məcnunluqdan uzaqdır. Bəs, müəllif buna nə deyir? Hekayənin mətni bu barədə susur. Məncə, bu sükut Qafarın sufi düşüncəsiylə dialoqunun dərin şüuraltı qatda getməsinin göstəricisidir. Onun şüuru dərinlikdən gələn səs dalğalarını, olsun ki, tutmur. Bəlkə də tutur, sadəcə, mən bunu tuta bilmirəm. Bütün bunlar gözəl! Amma öz qəhrəmanını Santyaqo adlandıran Qafarın “Qoca və dəniz” müəllifi Heminqueylə dialoq çabası mənə bir az formal, səthi, hətta lüzumsuz təsir bağışladı. Lakin hər ziyanın bir xeyri var – deməli, gənclərimiz milli bədii ənənələrə dərin, qərbin təsirinə isə dayaz tellərlə bağlıdır. Bunlardan birincisi həqiqi intellektin, ikincisi isə intellektual görünmək istəyinin göstəricisidir.
Pərviz Seyidli alleqorik məzmunlu “Dibçəyin intiharı” hekayəsini trio üstündə qurur: atadan qalan biznesi təkbaşına idarə edən gənc və gözəl qızı iki oğlan sevir – biri onun özünü, ikincisi isə pulunu. Qız öncə yanılır, amma olayları izləyən və bizə danışan kaktusun ikinci mərtəbənin pəncərəsindən dibçəkqarışıq məkrli adaxlının başına düşüb, onu öldürməsi nəticəsində qəflətdən ayılır və bu dəfə əsl seçimini eləyir. Qafardan fərqli olaraq, Pərviz qadın-kişi məsələsində xanım yazarlara alternativ mövqe sərgiləmir, amma onlarla həmrəylik də nümayiş etdirmir. O həm saxtakar, həm də həqiqi aşiq obrazı yaratmaqla iki tərəfə də vurur: kişilərin içində, əlbəttə, nalayiqləri var; amma namusluları da az deyil; baxır adamına. Lakin bu ikibaşlılıq alt qatdan göz vuran antifeminist müəllif ideyasını gizləyə bilmir – qadınlar çox vaxt həqiqini saxtadan ayıra bilmirlər. İlk baxışda elə görünür ki, hekayənin aktuallığı ilə onun arxaik təsir bağışlayan alleqoriyası arasında ziddiyyət var (Ümumən, alleqoriya mənə həmişə bədii nəsrin başlanğıc dönəmini – “Kəlilə və Dimnə” erasını yada salır) Lakin müəllifin məqsədi məhz bu ziddiyyəti nəzərə çarpdırmaq olduğundan hekayənin “zəif” tərəfi onun gücünə çevrilir, forma ideyanın daha qabarıq ifadəsinə xidmət edir. Pərviz bizə “görün, insan ağlını nə qədər itirib ki, Allahın dilsiz-ağızsız bitkisi dilə gəlir” demək istəyir və alleqoriyaya da , məncə, bu üzdən müraciət edir. “Dibçəyin intiharı!” Pərviz öz hekayəsinin adına yenidən baxmalı olacaq. Çünki hekayədə özünü pəncərədən atan dibçək yox, kaktusdur. Digər yandan kaktus özünü yox, başqasını öldürmək istəyir və deməli, burda intihardan söhbət getmir. Mən ehtiyatda olan adlardan ilk ağlıma gələnləri təklif edirəm: “Dibçəyin ölümü”; “Kaktusun fədakarlığı”; “Məkr və məhəbbət”… Yeri gəlmişkən, dramatik konfliktə, melodramatik məzmuna, aktual problematikaya malik bu hekayənin peşəkar insenirovkası gənclər tərəfindən maraqla qarşılanacaq bir tamaşaya səhnə həyatı verə bilər. Pərvizin ixtisasca rejissor olması və çalışdığı litseydə tamaşalar hazırlamasını nəzərə alanda isə bu ideya elə də fantastik görünmür. Məncə, nəticədən asılı olmayaraq, böyük səhnəyə çıxmağa ən azı cəhd etmək olar.
Günel Şamilqızıdaözünün “Balaca qara corab” hekayəsini alleqorik üslubda yazıb. Amma əgər Pərviz bitkini dilləndirirsə, Günel bir addım “dərinə” atıb, cansızların (corab) dilini açmağa iddia edir. Ona görə “dərinə” deyirəm ki, bitkilərə baxanda cansızlar bizdən daha uzaqdır və deməli, onları dilləndirmək daha çətindir. “İddia edir”i isə ona görə deyirəm ki, Günelin alleqoriyasını coraboloji dildən insan dilinə çevirmək mənə bir az zor gəldi. Hekayənin ara-sıra hansısa cümləsindən göz vuran mesajlar kələfin ucunu tapacağıma ümid oyatsa da, hər dəfəsində bu eləcə ümid olaraq da qaldı. Çünki bu mesajlar birləşərək sonrakı öncəkini davam etdirən, tamamlayan və açıqlayan bədii sistem yaratmır, bütün mətni vahid ideya məcrasına salan düşüncə axarına çevrilmirlər (Əslində, normal, standrat həcmdə olan hekayə yəqin buna görə bir az uzun təsir bağışlayır) Bəlkə, əksinə, mənim deşifrə qabiliyyətim zəifdir, fəhmim yetərli deyil? Bu fikirlə razılaşmır, hekayəni bir də, bir də oxuyur, üçüncü oxunuşdan sonra özümün də tam əmin olmadığım bir qərara gəlirəm – deyəsən, burda söhbət kütləni sevən, amma kütlə tərəfindən sevilməyən insandan gedir. Söhbətin şlyapadan yox, corabdan getməsi isə göstərir ki, bu şəxs özü də corab kütləsiylə birlikdə sosial nərdivanın ən aşağı pilləsində (ayaqda) qərar tutur. Amma öz aralarında ümimi dil tapmamaq corabların ayaqdan başa keçməsinə imkan vermir. Onlar corab taleyinə sadəcə məhkum yox, həm də layiqdirlər. Lakin, görəsən, bunlar mənim filoloji fantaziyamdan doğan subyektiv yozumlarım deyil ki? Günel, təbii ki, özünün hər alleqorik cümləsiylə oxucuya nəsə sətiraltı mesaj ötürmək istəyir. Amma o, öz fikrindəkilərdən oxucunu da tam (!) agah edə bilirmi? Təəssüf ki, onun bu yöndəki uğurundan birmənalı danışa bilməyəcəm. Lakin bunun səbəbini Günelin bacarıqsızlığı yox, əksinə, özünü qədərindən artıq gizləmək bacarığında görürəm. Yazıçılar mətndə özlərini gizləmək baxımından bədiilik ölçüsünü iki cür aşır – ya bunu qədərindən artıq eləməklə ifrata, ya da əksinə eləməklə təfritə yol verirlər. Məncə, Günel birincilərdəndir. Amma maraqlıdır – senzuranın 20 il öncə aradan qalxdığı, azad, suveren, demokratik bir ölkənin gənc yazarı kimdən, nəyi və niyə gizləyir? Mən bunun səbəbini hansısa amillər yox, müəllifin özünün xarakterindəki çəkingənlik, müsəlman-şərq ölkəsində yazar olmağın gənc bir xanım üçün yaratdığı sosial maneə və psixoloji komplekslərdə görür və etiraf eləyim ki, məhz bu üzdən Günelə özəl sayğı duyuram. Günel ümumən öz ziyalı mədəniyyətiylə rəğbətəlayiq bir yazar, öz davranışıyla hörmətəlayiq bir xanımdır. Baxın, adi bir geyim növünə münasibətindən onun xarakteri, evdarlığı, ailəsinə olan qayğısı – bir sözlə, öz evinin həm xanımı, həm də qulluqçusu olması necə aydın görünür! Təkcə əşyalar yox, sözlərə də ana-bacı nəvazişi, qadın qayğısı duyulan bu hekayəni, məncə, saqqallılar kateqoriyasından olan heç bir yazar yaza bilməzdi. Hazırda bu imicdə xanım yazarlara ədəbiyyatın da, ədəbi mühitin də tələbatı, özü də böyük tələbatı var. Sözün onlarla sevgilisi olan yerdə, bir-iki nəfər də ana-bacısı olmalı deyilmi? Amma oxucunun da öz tələbi var – o yazıçını düzgün və axıracan başa düşmək istəyir. İnanıram ki, Günel də keçmiş müəlliminin bu qeydlərini düzgün başa düşəcək, onun sözlərindən həmişə olduğu kimi yenə də müsbət nəticə çıxaracaq.
Pərvin Nurəliyevanın çoxsaylı ödüllərə layiq görülən və öz müəllifinin ədəbi kimliyinə çevrilən “Balerina” povesti qadın və kişi yox, insan və sənət probleminə həsr olunub. Pərvinin həqiqəti din, mif, elm, mistika yox, sənətdədir. Bu onun povestinə aşırı bir estetizm aşılayır. Fiziki qüsuru üzündən balerina ola bilməyən qadın öz istəyini qızının timsalında gerçəkləşdirmək istəyir, amma eyni səbəbdən bu arzu da baş tutmur. Qızcığaz televiziyada uşaq verilişlərinin aparıcısı kimi sınaqdan uğurla keçir. Ən yaxşısı həyatda məhz sənə məxsus olan yeri tapmaqdır. Böyük Nizami demişkən, “kamil bir palançı olsa da insan, yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan.” “Balerina” bu ən ümumi ideya yönündən “Dantenin yubileyi” (Anar) povestiylə səsləşir. Təbiidir ki, bir neçə fərqlə – Anarın tragikomizmini burda lirodramatizm, teatrı balet, aktyoru “balerina”, şikəst oğulluğu qüsurlu qız əvəz edir. Amma Pərvinin dialoqu təkcə Anar və sadəcə nəsrlə məhdudlaşmır. Povest özünün süjet və ideyası etibarilə italyan neorealist rejissorlarından De Sikanın “Ən gözəl” (1951), rənglər və insan psixologiyası arasındakı əlaqə yönündən isə Antonioninin “Qırmızı səhra” (1964) filminə mesaj göndərir. “Balerina”nı kinopovest kimi nəzərdə tutan müəllifin dünya kinosunun ünlü isimləriylə dialoq çabaları məntiqidir. Pərvinin hadisəni danışmaqdan daha çox göstərməyə meyl etməsi də ekran effekti yaratmaq istəyindən xəbər verir və ən ümumi şəkildə götürəndə o buna nail olur. Özəlliklə də, povestin başlanğıcında qəhrəmanın duyğularıyla rənglər arasındakı ahəngin metaforik ifadəsi uğurlu alınıb. Bu impressionizm şeirimizdə R.Rzanın “Rənglər” silsiləsində təxminən 60 il öncə öz ifadəsini tapmışdı, amma nəsrimizdə, mənim bildiyim qədər, ilk belə cəhddir. Povestin hər yeri eyni uğurla işlənməsə də, bəzi yerlərdə hissin və fikrin inkişafında pauzalar yaransa da, əsər başladığı templə bitməsə də, Pərvin başlanğıc hissəni, ümumən bəzi epizodları sanki yazmır, çəkir. Belə rəssamlıq işinin nəsrimizdə gözəl örnəklərindən biri A.Məsudun “İzdiham” povestidir. Bir fərqlə ki, A.Məsud sürrealist, Pərvin isə impressionist “rəssamlıqla” məşğuldur. Amma onların hər ikisini özündə birləşdirən bir cəhət var – metaforizm, nəsrlə şeirin sintezi.
Söz şeirdən düşmüşkən, artıq nəsrlə vidalaşıb şeirə keçməyin, gənc şairlər haqqında danışmağın vaxtı deyilmi?
Neçə illərdir müasir qadın şairlərimiz sırasında dəyərli, yaddaqalan imzalardan biri olan Mahirə Nağıqızı imzasını mətbuatdan ardıcıl izləyirəm. Xeyli illər bundan qabaq AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda ilin ədəbi yekunları sesiyalarında poeziyadan etdiyim məruzələrdə də adını çəkmişdim, yaradıcılığının perspektivini qiymətləndirmişdim…
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Müdafiə Şurasındakı müdafiəsini xatırlayıram… Dilçi alimlərdən Qəzənfər Kazımova, İsmayıl Məmmədova həsr etdiyi məqalələri oxumuşam. Bir dilçi alim kimi bədii üslubiyyata, poetikaya meyilli tədqiqatları ilə maraqlanmışam… Bir həmkarımın (Çapar Kazımovun) mənə verdiyi “Ruhuna beşiksə, tanı, vətəndir…” (Bakı, 2017, 328 səh.) şeirlər toplusunu oxuyandan sonra ona olan marağım daha da artdı və şeir yaradıcılığı haqqında müəyyən tədqiqat apararaq “poeportret ” janrında düşüncələrimi ədəbi ictimaiyyət və oxucularımla bölüşmək istəyinə düşdüm…
Bu məqaləni yazmağıma ikinci bir səbəb də oldu ki, mən özüm də, 60-cı illərdə indiki ADPU-nun tarix-fililogiya fakültəsində oxumuşam və buradakı elmi-ədəbi mühitlə doğmalığım var, əlaqələr bu gün də davam edir… Və bıləndə ki, professor Həsən Mirzəyev (Həsən Mirzə) Mahirə xanım Nağıqızının doğma dayısıdır və mənim ən sevimli müəllimlərimdən olub, həmçinin o kişi, həmin institutda (V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu adlanırdı) dərs deyən görkəmli psixoloq, professor, Əməkdar Elm Xadimi, əmim Əkbər Bayramovla yaxın dost idilər… Bu dostluq sonralar onların əqidə və məslək birliyinə çevrildi, hər ikisi məşhur siyasi qurum olan Yeni Azərbaycan Partiyasının qurucularından – 91-lərdən, ilk Heydərçilərdən oldular…
Onların hər ikisi elmi və ictimai həyatda böyük nüfuza malik idilər və buna görə də onların sözü ictimai rəyə ciddi təsir edirdi. Xalqın, millətin taleinin həlli məqamında, o, çətin dövrdə xalqı və dövləti xilas edə biləcək yeganə siyasətçinin məhz ümummilli lider Heydər Əliyev olduğunu dərk edərək bu böyük şəxsiyyətin hakimiyyətə gəlməsinə çağırış edən “91”lərin ilklərindən oldular. Baxmayaraq ki, buna görə təzyiqlərə, təhdidlərə, lüzumsuz tənqidlərə məruz qaldılar, amma haqq yolundan çəkilmədilər…
Bu, indi hamıya sadə görünə bilər. Amma dövrün, zamanın sərt olayları, ziddiyyətləri o vaxt belə bir addımı atmağa böyük cəsarət tələb edirdi. Bax belə, çəkinmədən, qorxmadan, əsl ziyalı kimi Həsən Mirzəyev və Əkbər Bayramov digər məsləkdaşları ilə xalqı ilə, xalqın xilaskarı ilə bir yerdə oldular…
Və görəndə ki, Mahirə Nağıqızının “Ruhuna beşiksə, tanı, vətəndir…” (2017, 328 səh.) şeirlər toplusu belə bir kişiyə (kişilərə) ithaf olunub marağım birə on qat artdı…
Bir şeyi də xatırladım ki, Mahirə xanım Nağıqızı hələ tələbəlik illərində – indiki ADPU-nun filologiya fakültəsində oxuyarkən (80-84-cü illərdə) onun şeirləri həm institutun sahə qəzetində, həmdə dövri mətbuatda çap olunur, xalq üslubunda yazdığı şeirləri elə o vaxtlardan rəğbətlə qarşılanırdı.
Onun bu poetik yaradıcılıq uğurları elmi yaradıcılığı ilə müvazi inkişaf etməyə başladı. Neçə-neçə dərs vəsaitlərinin, 15 monoqrafiyanın, 200-dən çox elmi məqlənin müəllifi olan Mahirə Hüseynova Nağıqızının bir sıra məqalələri xarici ölkələrin elmi mətbuatında – ABŞ, Çexiya, Rusiya, Türkiyə, Qazaxıstan, Ukrayna, Tatarıstan və digər xarici ölkələrdə çap olunub, onun kitabları haqqında respublika mətbuatında – qəzet və jurnallarda onun yaradıcılığını təqdiredici məqalələr dərc edilibdir.
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olan Mahirə Nağıqızının 12 şeir kitabı oxucularna ərməğandır. İlk şeirlər kitabı “Mənim anam” (2006), hələlik axırıncı şeirlər kitabı isə “Ruhuma beşiksə, tanı, vətəndir” (2017) toplusudur. Hətta bu kitabı tənqidçilər şairin seçilmiş əsəri hesab edirlər… Dediyim kimi, kitab Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Elm Xadimi, professor, məşhur dilçi-alim, ictimai xadim, ardıcıl Heydərçi, Respublikamızda hakim partiya olan YAP-ın ilk qurucularından biri olan mərhum Həsən Mirzəyevin xatirəsinə həsr olunmuşdur. Mahirənin “Həsən Mirzə yaşayır” şeirində oxuyuruq:
…Bu ayları onsuz gördük deyilməz,
Üzbəüzdə Həsən Mirzə yaşayır.
O nə sirdir, nə hikmətdir, bilinməz,
Yüzə-yüzdə Həsən Mirzə yaşayır.
…Gedib çıxıb haralara sədası,
Azərbaycan – ora, bura obası.
Cild-cild kitablarda yuvası,
Qalıb sözdə Həsən Mirzə yaşayır.
Bəri başdan qeyd edim ki, Mahirə Nağıqızının şeir yaradıcılığının çoxçeşidli, özünəməxsus mövzu sistemi mövcuddur. Onun yaradıcılığının əsas leytmotivinin birini də xalqın milli-mənəvi tərəqqisində, ictimai, mədəni düşüncəsinin yeniləşməsində böyük xidmətlər göstərən, xalqın taleyi qarşısında şəxsiyyətin rolu və məsuliyyəti məsələsi kəskinliyi ilə qoyulur. Dediyimiz kimi, müstəqilliyimiz uğrunda ilk mübarizəyə qoşulanlar cərgəsində duran, azadlıq və müstəqillik yolunu – Heydərçilik yolunu dürüst müəyyənləşdirərək ilk Heydərçi mücahidlərdən olan Həsən Mirzəyevə həsr etdyi bu şeirlər təkcə bir nəfərin fərdi ictimai cəhətlərini deyi, ümumilikdə ictimai-siysi həyatda nüfuz sahibi olan, lazım gəldikdə xalqın, dövlətin müstəqilliyi uğrunda həyati vacib məsələlər mövqeyindən çıxış etməyi, cəmiyyətin hisslərini, düşüncələrini, arzularını, istəklərini vaxtında, dürüst müəyyənləşdirməyi bacaran – indiki halda keçən əsrin 90-cı illərində “Doxsan birlər” adlanan ziyalılar qrupunun, zialılar zümrəsinin ümumi obrazını xarakterizə eləyir…
Deyirlər ki, böyük ideyalarla yaşamayan, böyük olaylara həsr olunmayan həyat məzmunlu ola bilməz. Böyük adamlar böyük–böyük danışanlar deyil, böyük idealın daşıyıcıları olanlardır. Mahirə Nağıqızı da Həsən Mirzəni müasir ziyalılar zümrəsinin böyük idealların daşıyıcısı, ən ümdəsi “xalq adamı”, “el adamı” kimi təqdim edir və bununla da müasir gəncliyə belə şəxsiyyətləri nümunə göstərir.
El oğluydu, el adamı- dedilər,
Tək qoymayıb bir adamı- dedilər.
Ata, qardaş, əmi, dayı- dedilər,
Dağda, düzdə Həsən Mirzə yaşayır
… Tanıyanlar bilərdilər o ərdi,
Yığnaqlıydı, çörək qədri bilərdi.
“Dilqəmi”ynən huş götürüb gedərdi,
Telli sazda Həsən Mirzə yaşayır.
Və yaxud:Həsən Mirzə bir olmadın, pir oldunHarda oldun, öndə oldun, bir oldunEl- obaya sığınacaq yer oldunYola çıxdın yeni yolun mübarək… Ömür sürdü, ömür yazdı xoş ada,Fərq qoymadı, nə doğmaya, nə yada.Çox oğullar doğulacaq dünyada,Arasında Həsən Mirzə doğulmaz.
Əslində, Mahirə Nağıqızı böyük alim, şair, ictimai xadim, professor, el adamı Həsən Mirzənin istər elm sahəsində, istərsə də poeziya aləmində, istərsə də həyatda ləyaqətli varisi və “Dünya” şeirində – özü demiş, mənəvi övladıdır, ona “dünyanı öyrədən” dünyasıdır:Harada zilindi, harada bəmin,Tutmadım, yolların qəribə sənin.Mahirə – övladı Həsən Mirzənin,O mənə dünyanı öyrətdi, dünya!
Və yaxud:Dərdim, birin görünür,Baxdım, dərin görünür.Həsən Mirzə, haray ver,Elə yerin görünür!
Və digər bir şeirində isə Həsən Mirzə yolunun müsafiri olmağı ilə fəxr edərək yazır:İnandım qəlbimə, gücünə sənin,Tanrı yazısına ömürdü zəmin.Qoyduğu hədəf var Həsən Mirzənin,Yeri, ayaqlarım, nə dayanırsan?
Və Həsən Mirzənin müəyyənləşdirdiyi hədəfə doğru addımlayan Mahairə Nağıqızının ömür yolundan
Haşiyə:
Hüseynova Mahirə Nağıqızı 1960-cı il ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Naxçıvan rayonunun (indiki Babək rayonunun) Sust kəndində anadan olub. 1968-ci ildə Xalxal kənd səkkizillik orta məktəbində oxumuş, sonra – 1978-ci ildə Abşeron rayonu Mehdi Hüseynzadə adına Novxanı qəsəbə 1 saylı orta məktəbi bitirmişdir. 1980-ci ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU-nun) filologiya fakültəsinə qəbul olmuşdur. Təhsil aldığı illərdə öz fəallığı ilə seçilmiş, fakültədə keçirilən tədbirlərdə iştirak etmiş, tələbə və müəllim heyətinin dərin rəğbətini qazanmışdır. 1984-cü ildə institutu fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Elə həmin ildən də təyinatla əvvəlcə Abşeron rayonu Mehdiabad qəsəbə 1 saylı orta məktəbdə, sonra isə Bakı şəhəri N.Nərimanov rayonu G.Əsgərova adına 43 saylı MLK-da ixtisası üzrə işləmişdir. Bu illərdə Təhsil Nazirliyi tərəfindən “Respublikanın qabaqcıl təhsil işçisi” adına layiq görülmüş, döş nişanı ilə təltif olunmuşdur. 2003-cü ildə isə “İlin nümunəvi müəllimi” Respublika müsabiqəsinin qalibi olmuş, I dərəcəli diplom almışdır. 2009-cu ildən ADPU-nun Müasir Azərbaycan dili kafedrasının müəllimidir. “Həsən Mirzəyevin yaradıcılığında filologiya məsələləri” adlı dissertasiyasını müdafiə etmiş (2012), 2015-ci ilin dekabr ayında Müasir Azərbaycan dili kafedrasının müdiri vəzifəsinə seçilmişdir. 2013-cü ildən “XIX-XX əsr Qərbi Azərbaycan aşıq və el şairlərinin yaradıcılığının dil və üslub xüsusiyyətləri (Dərələyəz mahalı üzrə)” mövzusunda araşdırmalar aparmış, 2017-ci ildə müdafiə edərək filologiya elmlər doktoru elmi dərəcəsini almış, professordur, hazırda elmi və bədii yaradıcılığını, pedaqoji-təşkilatçılıq fəaliyyətini ADPU-nun filologiya fakültəsinin dekanı kimi uğurla dvam etdirir…
XXX XXX XXX
Maraqlı cəhətlərdən biri budur ki, Mahirə müəllimə bir dilçi-alim kimi şeirin poetikasının tədqiqatçısı olduğundan və poeziyanın ədəbi dil normalarını kamil bildiyindən bütün bunları bədii yaradıcılığına yansıda bilir. Məsələn, onun “Azərbaycan poeziyasında “dağ” obrazı” (Bakı : Vətən nəşriyyatı, 2013. – 195 s); “Müasir Azərbaycan dili: aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında dialektizmlərin öyrədilməsinə dair : Dərələyəz mahalı üzrə” ( metodik vəsait , – Bakı : Vətən nəşriyyatı, 2015. – 52 s.); “XIX-XX əsrlər Azərbaycan aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında onomastik vahidlərin linqvopoetikası : Dərələyəz mahalı üzrə” (Bakı: ADPU nəşriyyatı, 2015. – 204 s. ; “Aşıq və el şairlərinin üslubi sintaksisi : Dərələyəz mahalı üzrə”, (Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti. – Bakı : Afpoliqraf, 2017. – 128 s.); “Aşıq və el şairlərinin üslubi frazeologiyası : Dərələyəz mahalı üzrə “, (Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti. – Bakı : Afpoliqraf, 2017. – 112 s.) kitablarının mövzuları və problematika istiqamətləri də bunu aydın bir şəkildə göstərir.
Mahirənin poeziyasına elmi-nəzəri prizmadan yanaşsaq, görərik ki, onun şeir yaradıcılığı poeziyamızın yaşarı ənənələrinə sıx bağlıdır, eyni zamanda, müasir şeir mədəniyyəti, həyatı, gerçəkliyi inikas nöqteyi-nəzərindən də yeni, novator keyfiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Belə ki, onun poetik yaradıcılığı, demək olar ki, əksər şeirləri el ədəbiyyatının, aşıq yaradıcılığının üslub bulağından süzülüb gəlir… Onun şeirlərinin linqivopoetikası, poetik sintaksisi, üslubi frazeologiyası, onomastik vahidləri bənzərsiz bir şəkildə, yaradıcılıq axtarışlarına uyar bir şəkildə aşkarlandığından cəlbedici olur, lirizmi, müsiqililiyi ilə seçilir, fərqlənir…
II məqalə
Şairin indiyədək nəşr etdirdiyi kitablarında həyat, dünya, ömür-gün, dövrün ictimai-mədəni, mənəvi-əxlaqi mənzərəsi, qayğılarımız və problemlərimiz, Qarabağ müharibəsi, şəhidlik mövzusu, dünyada və Azərbaycanda gedən proseslərə fərdi baxış rakursu daha çox özünü büruzə verməkdədir.Mahirənin şeirləri boz axından – nəzmkarlıqdan, şeirbazlıqdan, qrafomançılıqdan qütblərarası bir məsafədədir. Onun yaradıcılığının spesifik konturları mövcuddur.
Mahirə Nağıqızı imzası müasir ədəbiyyat aləmində — Azərbaycan mədəni-ədəbi ictimaiyyəti, fikir adamları, ədəbiyyatşünas və tənqidçilər, dost-tanışlar arasında
etiraf olunan imzalardandır və özünəməxsus, daim impuls verən poetik enerjiyə malikdir, məsələn, bu bayatılardakı kimi:
Ağam gəl, ay ağam gəl,
Dərd böyüdüb dağam gəl.
Ömür fani, baxt zalım,
Nə qədər ki, sağam gəl!
Bulud kimi dolan var,
Çiçək kimi solan var,
Quzudan qurban olurmu,
Məntək qurban olan var.
Çölündə bitəm, boylanam,
Bağımda sitəm, boylanam.
Hopam göylərdə buluda,
Sən tərəf, vətən, boylanam.
Bu müşahidə ediyimiz poetik cəhətlər – gözlənilməz bənzətmələr, təşbihlər, obrazlar, aleterasiyalar, səs və söz duyumu Mahirə Nağıqızının şeirlərində onun müasir həyatdan, yaşadığımız bu dünyadan, əlbəttə, ilk növbədə, Azərbaycan gerçəkliyindən aldığı lirik təəssüratlar, duyğu və düşüncələr axarında öz əksini tapır. Onun təfəkkür palitrası yetərincə polifunksionaldır. O, həyatda, cəmiyyətdə, təbiətdə, insan münasibətlərində baş verən, görə bildiyi hadisələrə biganə qalmır, bu günün həqiqətlərini qələmə alır, hətta keçmişdən, tarixdən yazanda da bu gün, çağdaş dünyamız onun şeirlərinin başlıca leytmotivinə çevrilir, insan ömrünün bitib-tükənməyən arzuları və bu ömrün sevincli-kədərli nəyi varsa şairin şeirlərinin mövzusu olur, özünəməxsus yeni poetik biçimdə misra-misra, bənd-bənd biçimlənir, ənənəvi dünya mövzuzunda yazılan “Dünya” şeirində olduğu təkin ömrün yaddaşı sözdə canlanır, şair lirik-fəlsəfi yanaşmalarla mənəvi axtarışda bulunur:Gözümü açandan özümü gördüm,Gördüyüm özüməm, ya baxtdı, dünya.Anam deyəndimi, atam söyləyən,Cavab axtarıram nə vaxtdı, dünya. Yeridim, hər addım bir mənzilbaşı,Açdığım hər varaq bir divar daşı.Haraya çatdımsa ömrün yaddaşı,Dedi gecikibsən, bivaxtdı, dünya. Yaşam hikmətinin nəyidi dərin,Ən böyük biclikdi düzlük- deməyin.Tanrı göndərdiyi peyğəmbərlərin,Hansı demədi ki, nə haqdı, dünya? İnsanı ağladan, güldürəndimi,Güldürən ağladıb dərd verəndimi?Zalım öləndimi, öldürəndimi,Düz deyən mərddimi, namərddi, dünya? Axtardım özümü mən addım-addım,Od əgər haqdısa odda yanırdım.Nələri tapmışam, nə axtarırdım,Bu ya təsəllidi, ya dərddi, dünya.
Göründüyü kimi, Mahirə Nağıqızı ənənəvi mövzuda fərqli düşüncə tərzi ortaya qoyur, onun şeirlərində poetik fikir qeyri-adi çalarlarıyla meydana çıxır. O, belə mövzularda bizim adət etdiyimiz düşüncə sistemini, duyum tərzini rahatca dəyişib, fikirlərini, duyğularını fərqli şəkildə, amma, yenə də ənənəvi qiyafədə təqdim edir. Azərbaycan, ana vətən silsiləsindən yazdığı şeirlər dediklərimizə bariz nümunədir:Azərbaycan-Qayalarından uca,Yaşımdan da cavan,Dünyadan qoca. Azərbaycan-Nəsil-nəsil doğuluşum.Külündən yaranan,Mənim səməndər quşum…. Azərbaycan-Kürüm qədər lal, dəli.Ahıllar qədər susqun,Cahıllar qədər hikkəli…. Azərbaycan-Ünvanı- növrağımın.Əyilməyən dirəyisən,Üçrəngli bayrağımın.
Onun müraciət etdiyi mövzuya fərdi rakursdan yanaşmaq istəyi və bacarığı əksər məqamlarda özünü göstərir. Bu şeirdəki obrazlar sistemi, təzadlar, ibarə və frazalar fərqlidir, münasibət yenidir, şerin strukturu, poetik modeli də, ritmi də özünəməxsusluğu ilə seçilir… Təzad, ibarə, fraza – dediklərimiz nəsnələr müəllifin poetik üslubunun parlaq bədii obrazlarını və lirik süjetin xüsusiyyətlərini nümayiş etdirir. Onun şeirlərində indiyə qədər vərdiş etmədiyimiz ritmik nitq, orjinal qafiyə sistemi ilə diqqətimizi cəlb edir. Odur ki, onun poetik mətnilərinin melodik lirizmi könülləri hədəfləyir…. Burada zaman və məkan xronotopları da ahəngdarlıqla bir-birini tamamlayır… Bu baxımdan onun şeirləri uyarlı poetik assosiasiya yaradır… Buradakı obrazlar fərqli yozumda təqdim olunur. Daha doğrusu, müəllifin baxışında doğma elə, obaya vurğunluq özünü aşkar biruzə verir. Bu qəbildən əsərləri öz məzmunu, obrazlılığı, fikrin deyim çaları ilə diqqətəlayiq nümunələrdəndir. Bu şeirlərdə isə bugünkü həyatın, gedişatın adekvat mənzərəsi ustalıqla təsvir edilir. Şair poetik hiss və duyğularını elə ifadələr, düzümlərlə oxuculara təqdim edir ki, ənənəvi obrazlar yeniləşir, təzə təravətdə təqdim edilir…
Onun şeirlərindən hiss, fikir insanların iç dünyasına, qeyri-adi düşüncəsinə rahatlıqla, təbii, maraqlı poetik lövhə şəklində daxil olur, onların həyata münasibəti haqqında görümlu bir təsəvvür formalaşdırır. Daha doğrusu, bu şeirlərdən insanın əsl mahiyyəti boylanır:Füzuliyə boğça oldu,Xətaiyə taxça oldu,Süleymana axça oldu,Cahü-cəlalı dünyanın.Mahirə, qəlb yandısa, de,Yetişibdi, andısa, de.Umacağı candısa, de,Olsun halalı dünyanın.
Və yaxud:Vay o günə, mərd namərdə əl aça,Nakəs olan meydan qura, qol aça.Nağıqızı, hər ümid bir qalaça,Ömr uzadar, günü bəhər sayılar.
Onun bu tipli şeirlərində vətənə, torpağa, anaya, insana müqəddəs , sonsuz sevgi var. Bu qəbildən – “Vətəndir”, “Şəhid nəğməsi”, “Tanrı yolu”, “Xocalı üçün elegiya”, “Al bayrağım”, “İstanbulun axşamları” və s. onlarla şeirləri vətənə, torpağa, insana, doğmalara məhəbbətin mayası ilə yoğrulubdur. Onun şeirlərinin kontekstində cəlbedici sadəlik və səmimiyyət var – adi, sadə və insani… “Vətəndir” şeirində olduğu kimi və mənə elə gəldi ki, bu şeir poeziyamızda bu mövzuda yazılan ən yaxşı şeirlər sırasında olmağa layiqdir:
Bu vətən deyilən torpaq deyil ki,
Ananın dizinin yanı-vətəndir.
Başını qoymağa bir sinə varsa,
Ruhuna beşiksə, tanı, vətəndir.
Dünyanın sirri bir, sualları çox,
Boy verən nə qədər…cavab verən yox.
Oğlunun, qızının gözü-könlü tox,
Bir ümid yerinin canı vətəndir.
Hər ağla gələnlər yığbala gəlməz,
Haqdan gəlməyəni yığ, bala, gəlməz.
Sevənin günahı babala gəlməz,
Ürəyə can verən qanı vətəndir.
Kimə doğma dedin, kimə yad dedin,
Nə haray istədin, nə imdad-dedin?
Qürbətin havası verməz dad-dedin,
Adının hər adı-sanı vətəndir.
Qurduğun dünyanın hər daşı-vətən,
Ömrünün-gününün yoldaşı-vətən,
Mahirə, demədi qəm daşı vətən,
Dərmanın hardadır, hanı – vətəndir.
Qoşmadakı poetik fikrin və hissin ardıcıllığı, “Vətən” məfumuna yeni mənəvi-əxlaqi baxış bucağı – “Anamın dizinin yanı Vətəndir”, “Ruhuna beşiksə, tanı, Vətəndir” deyimlərinin yeniliyi, “Dünyanın sirri bir, sualları çox”, “Boy verən nə qədər… cavab verən yox” misralarının aforizm qədər məna yükü, şeirin arxotekstindəki oturuşmuş qafiyə sistemi, kursivlə verdiyimiz üçüncü bəndləmədəki cinas qafiyələrinin tamamilə orjinallığı (fikrimizcə bu cinaslar ilk dəfədir ki, şeirə gətirilir), dördüncü bənddə qürbət – vətən antitezinin qarşılaşdırmasından yaranan müasir mənəvi nisgilin əzabverici ağrısı və sonuncü bənddəki Məmməd Arazsayağı ritmik ahəngin mahir ifadəsi və poetik mübaliğənin yaratdığı nikbin ovqat Mahirə Nağıqızının bir istedadlı şair kimi məharətinin impulslarıdır…
III məqalə
Mahirə xanımın bütün yaradıcılığının estetik yükü və gücü, kredosu onun bir şair kimi həmişə həyat həqiqətinin yanında olmaq istəyi və bacarığıdır. Bu onun üçün insanlığın əxlaqi-mənəvi dəyər səviyyəsində ən böyük sifətidir, mahiyyətidir. Ümumiyyətlə, qeyd etməliyik ki, onun lirikasında mənəvi məsələlərin axtarışı heç də fraqmentar xarakter daşımır. Problem özünün ardıcıllığı, davamlılığı ilə diqqət mərkəzinə düşür. Bütün situasiyalarda həqiqət nədirsə onun yanında olmaq, onun tərəfini saxlamaq, həqiqəti məhəbbət kimi tərənnüm etmək…Haraya getsəm də, Vətən, ay Vətən,Könlümdə ruhunun var, havası var.Ayrılıqdı bilməm, xiffətdi -bilməm,Sənsiz hər tərəfdə qar havası var. …Köksündə dondurmaz ayazı qışın,İstisi bəsimdi bircə qarışın.Qürbətdə küləyin, yağan yağışın,Səsində bir ahu-zar havası var.
Bütün bu “qar havasına” mübtəla olmuş lirizm axını sonda məhəbbətə – “yar havası”na çevrilir və gerçəklik öz yuvasını tapmış olur, ictimai funksiya fərdi istək funksiyasına çevrilərək həqiqətə münasibəti məhəbbətə çevirir…
“Şəhid nəğməsİ”, “Son döyüşə hazır ol”, “Al bayrağım”, “Xocalı üçün elegiya” və s. bu sıradan olan şeirləri həqiqət sıldırımlarından qopan poetik qəlpələrdir… Mahirə Nağıqızı intervülərinin birində jurnalistin: “Bəzən yaşadıqlarımızı göstərmək üçün mübaliğələr belə acizdir. Bəs haqqın tərəzisi?! Görə-görə kor olmaq olurmu?” – sualına belə cavab verir: “- Hə, bu, xəyalən min dəfələrlə olduğum, 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Xocalısının- özü elə böyük olamayan bir qəsəbənin dünya boyda dəhşət mənzərəsidir… O mənzərədə insanlığını itirən kəsin ən vəhşi heyvandan belə amansız olduğunu görmək olar… O mənzərənin vəhşəti insanın qəlbində Allahın özünə belə etiraz nidaları yaradır. Yox, söhbət ancaq ondan getmir ki, bu amansız cinayəti törədən erməni millətindən olan qatillərə qərinələrlə bir millətə-türklərə qarşı aşılanmış nifrət hissi impuls verib… Söhbət ondan gedir ki, həmin gecə ancaq azərbaycanlı olduqlarına görə amansızlıqla öldürülən, içərisində körpələrin və qadınların da olduğu 613 nəfərin qanı laxtalanmayıb… Şəxsən mən hesab edirəm ki, o Qan təkcə onu tökənlərin deyil, bu mənzərəyə laqeyd qalanların da vicdanındadır və Xocalı ədaləti bərqərar olmayınca o qan laxtalanmayacaq.” Və biz “Xocalı üçün elegiya” şeirini oxuyanda onun – şairin həmişə “haqqın tərəzisinin” yanında yana-yana olduğu aşkar görsənir:
26 fevralda
Zamanı mat qoydular.
İblis xislətli kəslər
İnsan donundaydılar.
Dünyaya göstərdilər,
Vəhşi nə təhər olur,
İnsan vəhşi olanda,
Vəhşidən betər olur.
O gecə Xocalıda
Daş-divar güllələndi,
adamlar güllələndi,
ağaclar güllələndi.
Erməni-rus tankları,
Nə var tırtılnan əzdi.
Qanla qan suvarıldı,
Qanla ayaz öləzdi.
Anaların fəryadı,
Diksindirdi tanrını.
Qan donmağa qoymadı
Uşaq ayaqlarını.
Süngüyə keçən başlar,
Düşmən üçün dəf oldu.
Qoca, qadın, körpələr,
Hamısı hədəf oldu.
Dinc, silahsız adamlar
Ölümnən baş-başaydı.
Xocalıda olanlar
Əzablı tamaşaydı.
Bu “əzablı tamaşa” millət üçün, xalq üçün mənəviyyat, əxlaq, kişilik, mərdlik tamaşasıdır, tarixi dərslikdir, bütöv millətin şəhidlik zirvəsidir və bu zirvədə minor ladda söz notunda “Şəhid nəğməsi” bəstələnir:
Millətin qoludur- daş atmaq üçün,
Ürəyi qorxudan boşaltmaq üçün.
Ölərlər Vətəni yaşatmaq üçün,
Hər qəlbdə bir qala tikər şəhidlər.
Analar ər doğar,oğul böyüdər,
Hər oğul dünyası – nağıl, böyüdər.
Vətəni qaldırar göylərə qədər,
Düşmənin qəddini bükər şəhidlər.
Səngəri ev bilib ağ ban eyləyər,
Bağ qurar, ömrünü bağban eyləyər.
Canını Vətənə qurban eyləyər,
Qanını xalq üçün tökər şəhidlər.
Özü qocalmaz ki, əsri qocaldar,
Gələcək – gedəcək nəsli qocaldar.
Hər qəlbdə bir uca bayraq ucaldar,
Azadlıq ağacı əkər şəhidlər…
Mahirə Nağıqızı adi həyat hadisələrini, ən sadə həqiqətləri – həyat, ölüm, sevgi, Allah, Dünya və İnsan haqqında duyğularını poeziya dili ilə, özü də orjinal şəkildə ifadə edir. Amma burada duyğular və hisslərlə yanaşı, bir mühüm məqamı da vurğulamalıyıq – Mahirənin şeiri həm də bizə məlum, adi həqiqətlərin nisbətən yeni izahıdır, yeni yöndən dərkidir, “Leysan yağışı” şeirində olduğu təkin:Dünya toz-torpaqnan dolu,Çarəm, yağ, leysan yağışı.Sinəmi yolların boyu,Sərəm, yağ, leysan yağışı. Yer fanidi, göy əbədi,Göy ömrü yerin mabədi.Yetirə bizlərə ümidi,Kərəm, yağ, leysan yağışı. Göylərə əl qaldıran biz,Haqqa inamdı çarəmiz.Gəl elə yeri tərtəmiz,Görəm, yağ, leysan yağışı. Yağ vüsala yetirməyə,Eşq ağacın bitirməyə,Nə yağıb yer götürməyə,Yerəm, yağ, leysan yağışı. Bacarmadım göyə çıxam,Buludun gözünmü, sıxam,Səninlə dənizə axam,Kürəm, yağ, leysan yağışı. Tanrı tək – işıq yoludu,Mahirə onun quludu.Sinənmi söznən doludu,Dillən, yağ , leysan yağışı!
Bədii ədəbiyyatın insan əzəməti və ləyaqəti haqqında yaratdığı ən böyük psixoloji himn məhəbbət himnidir. Məhəbbət əsil insan xoşbəxtliyinin meyarıdır. Məhəbbətin sonucu iki “Mən”in vahidləşərək “BİZ”ə çevrilməsi hadisəsi olmasıdır. Amma həmişə belə olurmu? Ədəbiyyat, xüsusən də poeziya ta əzəldən bunun axtarışındadır və bütün insani faciələr, bədii konfliktlər bu struktur üzərində, bu bünövrə üzərində qurulur…
Şərq məhəbbət fəlsəfəsində dərd həmişə öndədir… Facəvilik, Məcnunluq, Fərhad itgisi aparıcı motivdir və bu gün də poeziyamızda bunun dərin izləri davam etməkdədir. Mahirə xanım məhəbbət mövzuzuna tamamilə başqa bir rakursdan yanaşır. Sevgi, məhəbbət həmişə dərd gətirmir! Sevən insanın qəlbi genişlənir, ruhu təzələnir, bütün dünya gözündə məhəbbətə, sevgiyə bürünür, “Dünyanın boz üzü bəmbəyaz” olur, “Hər tərəf laləli düzə” dönür… “Səni sevəndən” şeiri dediyimizə bariz nümunədir və şerin tamlığına xələl gəlməsin deyə, onu tam şəkildə də təqdim edirik:Mən səni sevəndəndünya dəyişib.Bir az duzu artıbtamı dəyişib.Mən səni sevəndənulduzlar artıbDaha gizlənmir ayqaçır buluddan.Bir ilıq istilik verirgünəş də…Mən səni sevəndənaləm dəyişib.Sanki yox olubdueniş-yoxuşlarElə bil hər tərəflaləli düzdü.Ruhum qol götürübsüzdükcə süzdü…Mən səni sevəndənMən səni sevəndəndağlar ucalıbElə bil qarıyıbŞeytan qocalıb.Dünyanın boz üzüolub bəmbəyaz.Mən səni sevəndənAçılıb dilimElə xoş keçir ki,hər ayım, ilim.Mən səni sevəndənEh nələr…nələr…Məlumdur ki, məhəbbət mövzusu poeziyada rəngarəng, ağılagəlməz çalarlarda duyğu və hisslər sistemi yaradır… Belə bir cəhət Mahirə Nağıqızının lirik yaradıcılığında da təbii axarında üzə çıxır…Məhəbbət, sevgi, eşq barəsində onun duyğuları, özünün dediyi kim, təxminən belədir – XIX əsrdə və sonra yaşamış qüdrətli fikir adamlarının“romantik dövrün sonuncu şairi”adlandırdıqları Heyne sevgi haqqında: “Mələklər bunu ilahi zövq, şeytanlar cəhənnəm əzabı, insanlar isə sevgi adlandırırlar,– deyirdi. Bu məqamda insan obrazında Allahın özünü axtaran böyük, əvəzedilməz Nəsimini, prozanın qrafı Lev Tolustoyun “Sevgi qiyməti olmayan elə paydır ki, biz onu hədiyyə versək belə, özümüzə qayıdır” fikrini,2500 il bundan əqdəm yaşayan,“yüz min nəslin atası”kimi çağırılan və bu adı saxlayan Konfutsenin isə “sevgibizim başlanğıcımız və sonumuz”deyimini, bütün bu deyimlərin yekunu kimi böyük, ulu və möhtəşəm Füzuli babamızın: “Ya Rəbb, bəlayi- eşq ilə qıl aşina məni!”- ilahi duasını xatırlayanda biz adi insanların təsəvvüründəki eşq duyğusunun miqyası təsəvvürə gələr… Amma istənilən bucaqdan baxsaq sevgi insanın ən ali duyğusu kimi saflığa, bitginliyə, cəfaya və səfaya çağrış impulsudur:
Hər çəmən çiçəyi süsən ha deyil,Taparsan, səbrini kəsən ha deyilMahirə öyrənib, küsən ha deyilBilir ki, qəlbini ovudacaq var
Bu cür impulsdan bəhrələnən Mahirə Nağıqızı “Bu dünya”, “Özümə məktub”, “Sevginin mənzili”, “Qayada bitən çiçək”, “Durnam”, “Dünya” – silsiləsindən olan şeirlər, “Gözlərin balladası”, “Payız yağışı”, “Yarpaq-yarpaq”, “Dənizə bənzər adam” və s. bu təkin şerlərində müasir insanın, təbii ki, həm də özünün sevgi və məhəbbətini tərənnüm edir. “Söyləmə” şeiri bu lirik qəhrəmanın məhəbbət, sevgi iztirablarının təsirli ovqatını dürüst ifadə edir:
Bir dəli eşq məni çöllərə salıb,
Suları qurumuş göllərə salıb,
İnsaf et, görürsən dillərə salıb,
Dözüm də gözləmə, döz də gözləmə.
Mahirənin ürəyində dərd gəzər,
Qanadı qırılmış bülbülə bənzər,
Deyirsən dayanar, deyirsən dözər,
Dözüm də gözləmə, döz də gözləmə!
Sən Allah, sən mənə döz də – söyləmə!
Bu cür ülvi, təmiz hissilər axarı mənsəbdə lirik qəhrəmanı Tanrı məhəbbətinə qovuşdurur və bu mistika kimi qarşılanmır, inandırır, ovundurur:
Mahirəni hara çəksən,
Yara üstə yara çəksən,
Yüz dəfə də dara çəksən,
Sənsən istədiyim, Tanrı!!
IV məqalə
Mahirə Nağıqızının yaradıcılıq manerasının xoşa gələn cəhətlərindən biri də budur ki, onun poeziyasında da, elmi idrakla bədii düşüncənin sintezi və vəhdətini daha əyani şəkildə nəzərə çarpır. Bu cəhətmövzuya baxışın genişliyini, dərinliyini, əhəmiyyətini qabarıq surətdə diqqət mərkəzinə çəkir…
Deyim ki, elmi idrakla bədii təfəkkürün, yaradıcı istedadın sintezi və vəhdətindən yaranmış poetik nümunələr elmyönlü intellektual poeziyanın cövhərini təşkil edir… Qeyd edək ki, bu tipli müəlliflərin yaradıcılığı çoxəsrlik ənənəvi poeziyanın ağıla, məntiqi təfəkkürə, rasional düşüncəyə üstünlük verdiyi məqamlar üzərində yaranıb, həmin istiqaməti yaradıcı şəkildə inkişaf etdirərək daha da zənginləşdirən, sistemli bir istiqamətə çevirən intellektual poeziya müstəvisinə keçir… Başqa sözlə, İntellektual poeziya idrakla ilhamın mübarizəsində elmi təfəkkürlə poetik təfəkkürün, lirikada emosionallıqla rasionallığın tərəzidə müvazi gəldiyi, örnəklərdən qidalanan qoşa qanada çevrildiyi məqamdır…
Mahirə Nağıqızının poetik üslubunun əsas üstünlüyü mövzu və ideya ilə bədii forma, bədii ifadə tərzi arasında nadir bir uyğunluq, çox müvəffəqiyyətli bir vəhdət yarada bilməsindədir. Bu baxımdan “Dənizə bənzər adam” şeiri bir nümunədir:Bu dəniz yenə də zümzüməsində,Oxuyur astadan qəlbim deyəni.Nə bilsin dinləyib sənin səsində,Sənə bənzədirəm ləpədöyəni. Bu səsdə elə bil indicə bildim,Dənizlə adamlar oxşarmış demə.Sən də dəniz kimi ləpələnirdinUsufca toxunub sahil qəlbimə. Bir səndən savayı bilirdi hamı,Bilirdi bumbuzam soyuq qar kimi.Niyə döyəmmədin könül qapımıLəpə yox, səs-küylü dalğalar kimi. Beləcə yaşadım özüm yaramla,Sahildə axtardı dayağı könlüm.Hərdən toxunurdu xəfif, aramla,Ləpə saçlarına qağayı könlüm. Gedib qayitmayan gəmilər kimi,Beləcə ayrıldın sahillərindən.Günahkar biləcək görən kim-kimi,Qərib ruhlarımız görüşsə birdən… Bu dəniz yenə də zümzüməsində,Oxuyur astadan qəlbim deyəni.Nə bilsin dinləyib sənin səsində,Sənə bənzədirəm ləpədöyəni…Şeirin ümumi şəkildə “poetik bənzətmədir” – insan dənizə, dənizin ləpədöyəninə bənzədilir və iztirablarla dolu bir məhəbbətin dəniz ləpədöyənində “dəniz zümzüməsinə ” çevrilir… Buradakı orjinal bədii ifadələr, təzə deyimlər bədii lövhəni daha da canlandırır – “Sən də dəniz kimi ləpələnirdin, Usufca toxunub sahil qəlbimə” (hələ “usufca” dialekt sözünə fikir verin, necə təravətli ovqat yaradır?!), “ləpə saçlar”, “qağayi könül”, “Gedib qayıtmayan gəmilər”, “qərib ruhlar” təkin poetik dil vahidləri itirilmiş məhəbbətin qəm havasını yaradır…Yuxarıda misal gətirdyimiz nümunələrdən də göründüyü kimi, bu dediyimiz ladda Mahirə Nağıqızının yaradıcılığında bayatı xüsusi bir mahiyyətə malikdir. Bu qədim-qayim janrda yazmaq o qədər də asan deyil! Burada orjinal söz demək üçün məhəbbət dolu ana – incə, zərif qadın ürəyi lazımdır:
Sonalar tək-tək gələr,
Tük salar, ürkək gələr,
Yollarda yüz sədd olsa,
Yar məni görcək gələr.
xxx xxx xxx
Məclis sazsız olarmı?
Xoş avazsız olarmı?
Ruhu naza yoğrulan,
Özü nazsız olarmı?
xxx xxx xxx
Çay kükrəyib daşanda,
Sel məcrasın aşanda,
Yer ilən göy sevinər,
Yar yara qovuşanda.
xxx xxx xxx
Dağ dumansız olurmu?
Yol gümansız olurmu?
Anası imanlı qız –
Din-imansız olurmu?
Mahirə həssas bir qadın qəlbi ilə bayatılarına fəlsəfi rəng qata bilir, fkirlə hissin vəhdətinə çata bilir, bayatı janrına məxsus ğözlənilməz fikri nəticə əldə edə bilir, əzəli mövzulara yeni, təzə yozum verə bilir:
Yardan yanadı könlüm,
Onsuz qanadı könlüm,
Qəmnən xalı toxuyar,
Belə hanadı könlüm.
Dərd, qəm, həsrət əvvəlkidir, ənənəvidir, ifadə, yanaşma tərzi, yozum, obrazlar təzədir, orjinaldır: “Qəmnən xalı toxuyar, Belə hanadı könlüm” – tamamilə orjinaldır, görümlüdür, duyumludur… Mən biləni, Mahirə xanımın 700-dən çox bayatısı var, bəlkə də, lap çoxdur… Hamısı da bir-birindən fərqli, duyumlu, səs-söz havacatlı, fikri-hissi cəhətdən siqlətli:
Çəkdin yenə üzə nəmmi,
Üzünnən göz üzənəmmi.
Saldın məni dərd gölünə,
Qolum atıb üzənəmmi?
xxx xxx xxx
Dörd dolan ağa dağları,
Bax, döndər dağa dağları,
Dağ mən deyil, çəkə bilməz,
Çəkmə sınağa dağları.
xxx xxx xxxKitabam, oxu məni,Anlamır çoxu məni.Yar dönə, nişan alaÖldürə oxu məni
Bu bayatılar milli bayatı şeir ərazimizdə yenidir, şablondan, məlum bədii təsvir vasitələrindən uzaqdır, yeni çalarla süslənmiş öz üslub laləzarlığı ilə fərqlidir… Həmçinin, dilimizin saflığını, gözəlliyini, zərifliyini qoruyan yığcam poetik mətnlərdir… Onu da, qeyd edim ki, Mahirənin bayatılarındakı bütün dil vahidləri müəyyən üslubi keyfiyyət daşıyıcılarıdır və bu dil vahidlərinin, komponentlərin məqsədyönlü vəhdəti poetik formanın yaradılmasında əhəmiyyət kəsb edir. Bədii dildə bütün dil vahidlərinin bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətlərinin poetik tənzimlənməsi, eləcə də onların ardıcıllıqlarının gözlənilməsi poetik funksiyaya malik olan üslubdur və şeirin fonopoetikasına daxildir. Məsələn, şeir dilində özünə tarixən yer eləmiş səs təkrarları, alleterasiyalar, paralelizmlər, qafiyə yaradan dil vahidləri və s. bu qəbildən olan amillərdəndir.
Məlumdur ki, şeir bədii dilin özünəməxsus bir formasıdır. Burada iştirak edən komponentlər – səs, heca, söz, fraza danışıqda da müşahidə olunur, onlar poeziyadan kənarda da mövcuddur. Lakin, ölçü, bölgü, misra, vəzn, qafiyə və s. kimi vasitələr yalnız şeirdə özünü büruzə verir və poetik bütövlük yaradır ki, Mahirə Nağıqızı həm bir dilçi alim kimi, həm də şair kimi bü poetik komponentlərdən məharətlə istifadə edə bilir…
Bu poetik keyfiyyət onun müvəffəqiyyətlə qələmə aldığı laylalar və oxşamalarda da müşahidə edilir. Xüsusən ənənəvi layla nəqaratlarında fərqli nəqarat seçimi diqqətimizi çəkdi:
Anası öpüb-sevəcək,
Balama layla deyəcək.
Ona Allah babası
Üç alma göndərəcək.
Laylay, dinim-imanım,
Başına dönüm-dolanım.
“Laylay, ay ömrüm-günüm, Laylay başına dönüm!”; “Laylay balam, a laylay, Dərdin allam, a laylay!”, “Laylay, ömrüm, a laylay, Xoş günün görüm, a laylay!” və s. bu kimi laylay nəqaratları laylanın məzmununa uyğun seçilir və məzmunu qüvvətləndirir, tamamlayır… Həm də əsrlər boyu sabit, dəyişməz, statik, monoton formatda olan bayatıya, laylaya, oxşamaya müasir poetik təfəkkür, buna uyğun ritm yaratmaq, «köhnə havada» təzə söz demək çətinliyini nəzərə alsaq mahiyyət daha da aşkarlanar…
Qeyd etdiyimiz kimi, poeziyada dilin fonetik imkanları deyəndə ilk öncə səslərin ritmik quruluşundan bəhs etmək lazım gəlir. Şeir dilinin özünəməxsusluğunu hər şeydən əvvəl canlı xalq dilinin təbiətində, o cümlədən dilin fonetik xüsusiyyətlərində, dilin ritmikliyində, özünəxas melodiyalarında axtarmaq lazımdır. Şeir dilinin fonetik imkanları sırasında alliterasiya, assonans, vurğu, intonasiya, fonetik qafiyə və onu səciyyələndirən fonetik hadisələr mühüm yer tutur. Alliterasiya dildə və şeirdə ən mühüm fonetik hadisələrdəndir. Şeirdə səslərin kompleksləşməsi, rabitəsi, ahəngi, səs balansları böyük iş görür, bədii intonasiyanın formalaşmasında fəal iştirak edir. Səs və söz, səs kompleksi ilə fikir aləmi arasındakı əlaqənin qarşılıqlı münasibəti məzmunun bədiiliyini şərtləndirir. ..
Mahirə Nağıqızı bir dilçi alim kimi bunları nəzəri əsasda yaxşı bildiyindən müvəffəqiyyətlə şeirlərində istifadə edə bilir. Bu da onun şerlərinin əksəriyyətinə lirik bir ton – melodiklik bəxş edir ki, onun şeirinin belə xüsusiyyəti bəstəkarların diqqətini çəkir və onun bu sıradan şeirlərinə xeyli mahnı bəstələnməsi də buradan irəli gəlir. Xeyli deyəndə – Mahirənin şeirlərinə 30-dan çox bəstəkar mahnısı bəstələnmiş, 70-dən çox qoşma və gəraylısı isə aşıqların ifasında səslənməkdədir… Bəstəkar mahnılarından bir qismini xatırladaq :
Cabir Abdullayev – “Şükrümüzü qəbul elə, İlahi”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Hacı Nazim; Gülüstan Əliyeva – “Azərbaycana”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Sevinc Mansurova; Gülyanaq və Gülyaz Məmmədova – “Azərbaycan”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Sevinc Mansurova; Gülyanaq Məmmədova – “Ata Heydər, oğul İlham”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Sevinc Mansurova; Eldəniz Məmmədov – “Ata”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Tahir Mahiroğlu; Ehtiram Hüseynov – “Geri qayıtmaz”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Tahir Əkbər; Abgül Mirzəyev – “Nə olar”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Tahir Əkbər; Bəyimxanım Vəliyeva – “Qısqanıram”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Tahir Əkbər; Mətanət İsgəndərli – “Gözlərim”, söz Mahirə Nağıqızı, bəstəkar Sevinc Mansurova – mahnıları, göründüyü kimi, respublikamızın ən populyar, adlı-sanlı müğənnilərinin ifasında səslənməkdədir…
Sevinc Mansurovanın bəstəsində, Mətanət İsgəndərlinin ifasında səslənən “Gözlərim” mahnısı belədir:
Gözlərimin etibarı çox imiş
Dayanmadı gecə gündüz ağladı
Sədaqətdə bircə imiş, tək imiş
Bulaq kimi həzin-həzin çağladı
Ucaldı göylərə ahım,
Kədərlə açıldı hər sabahım
Allahım nəymiş günahım?
Gəl sinəmi çalın çarpaz dağladın.
Haray çəkdim, haray saldım ellərə,
Döndüm xəzan olan qönçə güllərə,
Nəğmə oldum düşdüm dildən dillərə,
Bu gözlərim gecə gündüz sənin üçün ağladı.
Xüsusən, onun anasına həsr etdiyi, Brilliant Dadaşovanın, Elnarə Abdullayevanın ifasında “Nazlı-Nazlı” mahnısı olduqca məşhurdur:
De hardan köçün gəlir,
Özün belə nazlı-nazlı.
Birin gedir, üçün gəlir,
Gəlmə dilə, Nazlı, Nazlı.
Dərələyəz ağır eldir,
Qədrini bilənlər bildi.
Yol gedirsən neçə ildi
Eldən elə, nazlı-nazlı.
…On bir övlad yükü çəkdin,
Asanı yox, bərki çəkdin.
Hamımızdan ərki çəkdin,
Bilə-bilə, Nazlı, Nazlı…
Mirzəlioğlu – baş ocağın,
Uca adı – umacağın.
Xoş günlərin, Gözəl çağın
İndən belə, Nazlı, Nazlı…
V məqalə
Onu da deyək ki, Mahirə xanımın anası Nazlı xanıma həsr etdiyi bir-neçə “Nazlı-nazlı” və yaxud “Anama” və s. şeirləri bu sıradandır. Hətta, deyərdim ki, onun şeir yaradıcılığında ana mövzusu kordinal xətt təşkil edir. Fikrimizin təsdiqi üçün onun şeir kitablarının adlarına diqqət yetirək… Bunlardan “Mənim anam (şeirlər)” – 2006; “Su at dalımca, ana (şeirlər)”, 2006; “Ana sevgisindən doğan nəğmələr”, 2008; “Yaşadacaq anam məni. (şeirlər)”, 2009; “Ana kəndim Xalxalım”, 2010; “Ömrün çıraqdır sənin”, 2010; “Analı dünyam. (şeirlər)”, 2015; “Haqqa çağıran səs. (şeirlər)”, 2015 və s. kitab toplularını göstərə bilərik…
Bu kitabların adları diqqətimi xüsusilə çəkdi.. “ANA” kəlməsi əksər başlıqlarda əksini tapıbdır. Məlumdur ki, kitabın adı, onun əsas məmununu əks etdirir, bu aksiomadır. Həm bu kitabların ümumi məzmunu, eləcə də Mahirə Nağıqızının bütün bədii yaradıcılığı ilə tanış olanda aşkar görsənir ki, onun poeziyasının baş, əsas, kordinal obrazı ANA obrazıdır – Nazlı anasına bəslədiyi fövqəl övlad məhəbbəti bu şeirlərdə əksini tapsa da, ilhamın və istedadın maqik gücü bu obrazı daha geniş məna siferasına daxil edir – göz önündə ümumi Ana Vətən obrazı prioгitet olaraq canlanır, aktual mahiyyət kəsb edir… İnsana, yurda, torpağa, doğma ocağa, yaşanılan mühitə — dosta-qardaşa, dövlətə, dövlətçiliyə məhəbbətə çevrilir… Bir daha, aydın olur ki, niyə vətənpərvər duyğulu insanların dilində “Ana Vətən”, “Ana Torpaq” kəlmələri müqəddəs kəlmələrə dönür… Beləliklə, bir daha vurğulayaq ki, Mahirə xanımın ədəbi estetikasında, bədii düşüncə tərzində, ruhunda baş verən fikri çevrilmələr vahid ANA obrazında da fokuslaşaraq mərkəziləşir, həyatın, ictimai-mənəvi mühitin ən mühüm cəhətləri Mahirənin şeirində Ana obrazında da təcəssüm edir, haqqa səsləyən səs olur… Və mənə elə gəlir ki, o, nəyi şair ruhu ilə hiss edirsə ona Ana gözü, Ana fəhmi ilə baxır və dərk edir, şeiri də ruhunun dərinliklərindən dodaqlarına süzülərək Nazlı ananın pıçıltısına çevrilir, müqəddəs ana nəfəsi onun lirikasını Günəş şəfəqləri ilə işıqlandırır, isidir:
Hər dəfə başımı dizinin üstə –
Çəkərdi, saçımı oxşardı anam.
Bir onu, birdə ki, qulac saçıma
Dəyən nəfəsini unudammıram.
(“Saçların balladası”)
Yaxud o, körpə maral quzusuna dönüb analı dünyasına qısılaraq rahatlıq tapmaq, yenidən bir ömür yaşamaq arzusuna düşür, Ana qucağında özünü xan taxtındakı kimi əyilməz, yenilməz, vüqarla oturmuş bilir, “səhralarda gül bitirmək”, “kipriyi ilə od götürmək” ecazı əldə edir:Bir ömür də yaşayardım,Sənə qısılıb-qısılıb.Yükü nədir daşıyardım,Sənə qısılıb- qısılıb….Səhrada gül bitirərəm,Diləyinə yetirərəm.Kirpiknən od götürərəm,Sənə qısılıb-qısılıb.
(“Sənə qısılıb…”)
Və yaxud, o, Ana əlinin möcüzəsi ilə bütün dərdlərin – istər fiziki, istər sosial, istər mənəvi dərdlərin yoxalmasına inanır:
…Mahirənin adın verdin,
Gözüm açıb səni gördüm
Ana əlimdən tut, dərdim,
İtər, başına dolannam.
(“Başına dolannam”)
Əslində fenomenal ana mövzusunda yazılan bu şeirlər, bütün enerjisi ilə milli mentala bağlı həssas insanın davranış və yaşam tərzidir, eyni zamanda, gerçəkliyin, həyatın dərkə yönəlik bədii faktdır… Şübhəsiz, “Anasın sevən dünyasın sevər!” deyimi, tam olaraq burada sosial-psixoloji mahiyyət səviyyəsinə çatmağa can atır. Belə ki, “analı dünya” fenomenoloji ictimai məna kəsb edir, əxlaqi-mənəvi gücə, enerjiyə çevrilib oxucuları daxilən zənginləşdirir, fundamental poetikada deyildiyi kimi, katarsis hadisəsi baş verir…
Ümumiyyətlə, Mahirə xanımın ailə səcərəsinə olan məhəbbəti, sevgisi milli kökə bağlıdır. Ailə millətin bünövrə daşıdır, dövlətin mikrostruktrudur…
Onun atasına, qardaşlarına, balalarına, nəvələrinə — ailə mühitinə həsr etdiyi şeirlər təkcə “albom” şeirləri deyil, həm də nümunə olacaq bir ailənin – cəmiyyətə çox vacib şəxsiyyətlər yetirmiş 11 uşaq böyüdən bir ailənin birlik, dirilik, məhəbbət, xətir-hörmət salnaməsidir… Bu mənada maraqlıdır, vacibdir, belə demək mümkünsə, stimuldur, örnəkdir…
Gözüm açıb səni belə görmədim,
Doğurdanmı məndə güman qocaldı?
Dünya, sənin hikmətini bilmədim,
O, şux anam, laçın anam qocaldl.
… On bir uşaq, on bir ocaq – deyərdi,
Hamısına açdım qucaq – deyərdi,
Ömrüm sizdə yaşayacaq – deyərdi,
Ömrü bizdə aram-aram qocaldı.
…Bulaq idi qayım-qayım çağlayan,
Sısqalaşdı, oldu ürək dağlayan,
Həsən kimi qardaş verib ağlayan,
Vətən deyib nə zamandan qocaldı.
…Ana dedim, qurbanam o gözlərə,
Sən susatdın, həmdəm etdin sözlərə.
Əli verdin, Vəli verdin bizlərə,
Özü durdu bir kənarda qocaldı…
Və yaxud “Qardaşım” şeirindən bir nümunə:
Haqq-ədalət qalaçası, səngəri,
Düz yoludur – taleyinin misgəri,
Millətinin, rəhbərinin əsgəri,
Adın, sanın layağıdır qardaşım.
Başqa bir şeirində:Mahirənin qardaş adı sevdası,Mənə gəlsin hamısının qadası.Beş bacının sizdə olsun duası,
Bilək onlar buralarda yaşayır.
Digər bir şeirində:Əli mənim ad günümü keçirdi,Vəli gəldi, məclis güldü, seçildi,Cəlil ilə mənə donlar biçildi,Məhəmmədim oralarda yaşayır.
Bu qəbildən şeirlərdəki ailə məhəbbətinin tərənnümü – ana yanğısı, millətəkən ata müdrikliyi, baçı ürəyinin çırpıntıları, ata əvəzi qardaşların qayğısı, Azərbaycan ailəsinə məxsus mental dəyərlər öz ilıq, həlim, həzin, emosiyalarla zəngin duyğularda əksini tapıbdır…
Fikrimizi ümumiləşdirəsi olsaq, Mahirə Nağıqızının şeir yaradıcılığı Azərbaycan qadın şairlərinin ənənəsindən bəhrələnən (Əzizə xanım Cəfərzadənin «Azərbaycanın aşıq və şair qadınları» toplusuna nəzər yetirsək, burada ənənənin mühüm rol oynadığını vurğulaya bilərik: Məhsəti, Natəvan, Heyran xanım, Fatma xanım Kəminə, Tahirə Qürrətüleyn, Umugülsüm, Mirvarid Dilbazi, Nigar Rəfibəyli, Mədinə Gülgün, Hökumə Billuri və s., və s…) zərif duyğu çələnginə bənzədərdik. Onun şeirləri də, bir qadın ömrünün poetik salnaməsidir – bu salnamədə ağrı da var, sevinc də, heyrət də, dövrandan, zəmanədən şikayətlər də, ümid də, inam da, nostalji hisslər də, sevgi-məhəbbət duyğuları da, canlı təbiət lövhələri də, bir bacının, bir ananın, bir nənənin isti, həzin, yeri gələndə sızıltılı duyğuları da, Azərbaycanlı ailəsinə məxsus əksər mental dəyərlər də…
Axıra yaxın bir düşüncəmi və müşahidəmi də ifadə edim. Təəssüf ki, elə faktlarla, elə şəxslərlə qarşılaşırıq ki, ictimaiyyətdə, həyatda tutduğu statusa təxmini yox, heç bir misqal da uyğun gəlmir! İndi əldə edilən diplomların, fəxri adların çoxunun üfürülmüş şar olması gizli qalmır! Yaşadığın cəmiyyətdə layiq olduğun statusu qazanmaq şərəf işidir. Bu ricəti bica yerə etmədim. Mahirə bir ziyalı tipi kimi adının mənasının daşıyıcısıdır: bişgindir, bacariqlidır, ustadır, biliklidir, məharətlidir… Mahirə Nağıqızı Hüseynova bir alim, bir şair, bir pedaqoq kimi qazandığı bütün statuslar onun halal-hümmət haqqıdır, halal şərəfidir, halal şöhrətidir… Və bu misralarda ifadə edilən fikir şüləyi də onun haqqıdır:Zülmün yuvasını sökən,Haqqın qalasını tikən,Qanını bayrağa çəkənTürkün qızı, oğlu mənəm.
Və elə bilirəm ki, “haqqın qalasına” ucalan sənət pillələri ilə o, bir türk qızı kimi öz halallığı ilə xeyli irəliləyəcək, xeyli yuxarılara qalxacaq… Çünki, bu vacibdir! Bu onun özünə də, bizə də, cəmiyyətimizə də lazımdır… Çünki bizlərin halal-hümmət, qədrbilən, qədrşünas ziyalılara əşəddi ehtiyacımız var…
Şair-alim şeirlərinin birində (“Bilinmir” şeirində) yazır: “Mahirə gəlmədi becə dünyaya, Söz ilə yol gedər uca dünyaya”… Bu ucalığa doğru gedən yolda Mahirə xanıma uğurlar diləyir, ucalıq arzulayıram…
Müəllif: Qurban Bayramov,tənqidçi-ədəbiyyatşünas, doktor-professor,”Fədakar alim” və “Elm fədaisi” diplomantı,”Səməd Vurğun mükafatı” laureatı,1984-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.
II Hissə 90-cı illərə baxanda bu gün nəsrə iddialı gənclərin sayı artır. Öz coşqun ilhamını ya kommunizm, ya da antikommunizmdən alan sovet (dövrü!) yazıçıları və meydan hərəkatından çıxan 90-cılardan fərqli marketinq dönəmi yazıçısı üçün nasiranəlik səciyyəvidir. Antologiyada nəsri 20-dən yuxarı gənc təmsil edir. Realist və modernist üslublarda yazılan, bəzən alleqorizm və romantizmə meyllənən gənclərin hekayələri içində postmodernizm örnəyi az qala yox dərəcəsindədir. Belə durum ədəbi-bədii fikrin 20 ildən bəri uğraşdığı bu yaradıcılıq metoduyla vidalaşması, bu isə xaos dönəminin bitməsinin göstəricisidir. Bəs, yeni bədii söz hara yönəlir – keçmişə, ya gələcəyə? Gənc yazarlar nə istəyir? Gənclərin hekayələrinə ən konseptual anlayış – Allaha yanaşma yönündən baxmaq bu suala aydınlıq gətirir. Onların hekayələrinin, demək olar ki, hamısında Allahla dialoq çabası var. Bu dialoq öz ifadəsini müsahibə və ya mübahisə şəklində, dərk olunmuş və ya şüuraltı qatda, birbaşa və ya dolayısıyla tapa bilər. Amma bu forma fərqləri bir ən ümumi həqiqəti inkar etmir – çağdaş gənc yazarın düşüncəsinin baş qəhrəmanı Allahdır. Bunun ən ümumi tarixi-kulturoloji səbəbini 70 illik sovet yasağından sonra bədii düşüncənin yenidən əzəli və əbədi həqiqətlərə qayıtmaq cəhdində görürəm. Gənclər ümummilli taleyüklü məsələlərdən tutmuş fərdi istəklərəcən ən geniş çevrədə Allahla həsbi-hal edirlər. Antologiyadakı hekayələrin təhlili bu həsbi-halı bütün genişlik və dərinliyi, pozitiv və neqativ yönləriylə ilə üzə çıxarır. Modernizmə meylli Ayxan Ayvazın yetim böyümüş, infantil qəhrəmanının göylə gedən təyyarələrə baxa-baxa atasının yolunu gözləməsi mənə Allah-ata axtarışının rəmzi işarəsi kimi göründü (“Sarı göyərçinlər”) Düzdür, Ayxan nə S.Baycan kimi xaçpərəstliyi qəbul elədiyini, nə də Ə.Əylisli kimi ruhunu Eçmiədzin kilsəsinə bağışladığını yazır. Lakin kim nə deyir desin, Allah-ata paralelləşməsi altında xristian simvolizminin dayandığını düşünürəm. Yox, əgər Ayxan bu psixoanalitik yozumla razılaşmasa və qayıdıb desə ki, elə deyil, belədir, mən elə düşünməmiş, belə yazmışam, bunu tam normal qarşılayaram. Çünki söhbət düşünülmüş yox, şüuraltı qatdan gedir. Amma mənim məqsədim sadəcə Ayxan və onun şüuraltı dolanbaclarının analizi deyil, məsələ qat-qat ciddidir.
Mövzudan kənarlaşmadan bir haşiyə çıxacam. Məncə, çağdaş gənclərdə xristianlığa maraq “demokratik” qərbin üstünlüklərinin səbəbini bu “sevgi” dinində görmələriylə bağlıdır. Əslində is,ə məsələ tam əksinədir – qərb bugünkü duruma inkvizisiya tonqallarında qurbanlar verə-verə məhz xristianlıqdan imtina hesabına çatıb. Xristianlığın 1000 illik hakimiyyəti isə qərb mədəniyyəti tarixinə “zülmət dövrü” kimi daxil olub. Kim bu 1000 ildə yaranan bircə ciddi ədəbi-bədii faktın adını çəkə bilər? Halbuki, gənclərin bəzilərinin “qorxu dini” saydıqları İslam təkcə şərq yox, qərb intibahının da əsasında durub. Bircə faktı deyəcəm – Dantenin Qərb renessans ədəbiyyatının özülünü qoyan “İlahi komediya”sı böyük müsəlman mistiki İbn Ərəbinin İslam Peyğəmbərinin meracını təsvir edən risaləsi əsasında yazılıb. Bunu indi mən demirəm, düz 100 il öncə özünün “İslamın xrsitianlaşdırılması” (1919) əsərində ünlü ispan ədəbiyyatşünası Palasios deyib. Sonra da fransız metafiziki Rene Genon özünün “Dantenin ezoterizmi” adlı dahiyanə araşdırmasında təsdiq edib. Mən isə uzaqbaşı bunu deyə bilərəm – düz söz vaxtına (2019) çəkər. Elə güman eləməyin ki, bu sözlərlə gənc yazarları bir inancı qoyub, digərinə üstünlük verməyə çağırıram. Əsla! Çünki iman insanda ən müqəddəs, ən toxunulmaz duyğudur və mən ona toxunmağı ağlımın ucundan belə keçirmirəm. Demək istədiyim odur ki, yazıçı, ümumən ziyalı öz xalqının inanc tarixini bilməyə (və bu inanca sayğıyla yanaşmağa!) borcludur. Yəni söhbətimizin mövzusu dini yox, kulturoloji səciyyə daşıyır. Hansı inanca qail olması və ümumən olub-olmaması isə hər kəsin, o sıradan da hər yazıçının fərdi seçim haqqı – vicdan məsələsidir. Ayxan məsələsinə qayıdınca, bir neçə il öncə işıq üzü görən “Buri” hekayələr kitabından sonra onun hər hansı ciddi irəliləyişindən danışmaq, mənə zor görünür. Bəlkə, məhsuldar müxbirlik fəaliyyəti ona mane olur? Bəlkə, başı güzəran sorunlarına qarışıb? Bəlkə, yeni hekayələrini yazmaq üçün daxili hazırlıq görür? Bilmirəm, amma nə səbəbdən olursa-olsun, öncəki Ayxanın sonrakı inkişafını hələki görmürəm. Ayxan uşaqlıq xatirələriylə bağlı olduğu Gürcüstandan qopub Azərbaycana, keçmişlə vidalaşıb bu günə gələ bilmir. O hətta Bakıdan yazdığı hekayələrdə də üslub və düşüncə baxımından tiflisli olaraq qalır. Sözün ciddi anlamında ədəbiyyat isə yazıçının tərcümeyi-halının qurtardığı yerdən başlayır – sənəd sənətə çevrilir. Şəxsi həyatını bədiiləşdirməklə yazıçı, əlbəttə, çox şeylər yaza bilər. Yüzlər, minlərlə yazıçı elə belə də eləyir. Amma bu, yüz romanın yanına yüz birincini, min hekayənin böyrünə min birincini qoymaqdan, kəmiyyətə işləməkdən başqa bir şey deyil. Keyfiyyət sıçrayışı isə onda başlayır ki, yazıçı sadəcə özünün yox, M.Süleymanlının “Köç”ü, Ç.Aytmatovun “Əsrə bərabər gün”ündə olduğu kimi xalqın, K.Hamsunun “Torpağın bərəkəti”, Q.Q.Markesin “Yüzlilin tənhalığı”, Muğannanın “İdeal”ında olduğu kimi insanlığın uşaqlığını xatırlayır. Fərd, xalq, insan və Tanrı! Ədəbiyyat hər dəfə genişlənən bu çevrələr üzrə “xatırlama” deməkdir. Bunu 2500 il öncə dahi Platon yazırdı. Yazıçının uğuru onda baş verir ki, o, bu çevrələri bir nöqtəyə gətirib, “damlada dərya, zərrədə küllü” göstərə bilir. Bunu isə bir neçə il öncə “gənc yazarlara məsləhətiniz nədir?” sualıma cavab olaraq böyük Muğanna demişdi. “Sarı göyərçinlər”in qəhrəmanı ancaq öz fərdi uşaqlığını xatırlayır, yerdə qalan çevrələri M.Süleymanlının İmiri kimi hətta yuxusunda da görmür. Amma buna baxmayaraq, Ayxanın nasir gələcəyindən bədgüman deyiləm. Çünki ta yeniyetməlik və gənclik illərimdən bu günəcən təkcə ədəbiyyat yox, ümumən sənət məsələlərində ilk təəssüratımın məni bir dəfə də olsun aldatdığını xatırlamıram. İnanıram ki, Ayxan məsələsində də aldanmamışam. Müharibə gedən ölkənin kəndlərindən birindəki dözülməz həyata təkcə lokal yox, həm də qlobal rəmzi məna verməyə çalışan Mansur Rəğbətoğlu Qərb ekzistensialistlərinə analoji düşünür – həyat təsadüfi, insan tənha, dünya absurddur, çünki onun Sahibi “yoxdur” (“Aclıq erası”) Bu analogiya məntiqidir: ekzistensializm faşizm qarşısındakı xofdan doğmuşdu; başdan-başa müharibə xofuyla dolu “Aclıq erası” müəllifinin də uşaqlığı Qarabağ müharibəsi illərinə düşüb. Ekzistensialistlər soruşurdu ki, əgər Allah varsa, bəs, onda dünyanı qana çalxalayan Hitler kimdir? Mansur isə soruşur ki, əgər Allah varsa, qandan qorxan ermənilərin başımıza açdığı bu oyunlar nədir?
“Aclıq erası”nın ilk baxışdan “primitivizm” kimi görünən bir çox özəllikləri var. Azca diqqət edəndə isə bunlar müəllif ideyasının qabarıq və görümlü ifadəsinə xidmət edir. Filosoflardan Santayana deyirdi: “Ədəbiyyatın vəzifəsi hadisəni ideyaya çevirməkdir.” Mansur hadisə yox, hadisələr kaleydoskopunu ideyaya çevirir, çünki onun hekayəsinin sözün ənənəvi anlamında süjeti yoxdur. Elə bil, hekayənin cümlələri o qədər aclıq çəkib ki, heydən-hərəkətdən kəsilib. Süjetsizlik vaxtın dayanmasına işarədir! Zaman durub! Hadisələrin inkişafdan qaldığı yer kimi müəllifin bütün koordinatları naməlum hansısa bir kəndi seçməsi də təsadüfi deyil – demək, yer hissi də aradan qalxıb! Məkan itib! Hekayənin konkret qəhrəmanının yoxluğu da özəl anlam daşıyır – insan müharibə olayları fonunda öz fərdi müəyyənliyini itirərək kütləyə qarışıb! İnsan itib! Nəhayət, dialoqlardan imtina da eyni məntiq(sizlik)dən doğur. Müharibə insana özünün ən vacib özəlliyini – danışmağı belə unutdurub!! Söz bitib! Bir sözlə, dünyanın axırıdır!!! Mansur hekayədən daha çox etüdü xatırladan balaca bir mətndə özəl esxatoloji ovqat yaradıb, oxucunu ora daxil edə bilir. Onun hekayəsinə Kavafisin “Barbarları gözlərkən”, yaxud Bekketin “Qodonu gözlərkən” əsərlərinə məxsus güclü bir intizar duyğusu hakimdir (Məndən olsa, hekayənin çox iddialı səslənən adını dəyişib, sadəcə “İntizar” qoyardım) Kavafis öz şeirində düşmənlərin hücumu, Bekket öz pyesində Allahın zühurunu gözləməkdən danışır. “Aclıq erası”nda bu iki özləm bir araya gəlir. Amma bütün bunlar dünya və həyatın mənası, tarixin məqsədyönlü olmasıyla bağlı gənc yazarla polemikaya girməyimə mane olmayacaq. Tarix ilahi bir ssenaridir. Lakin biz bu ssenarinin yalnız bir parçasına baxdığımızdan onun arxasında duran və ilahi iradədən doğan teleoloji (məqsədyönlü) mənanı qavramır, çətinliyə düşən kimi tələsik qərar çıxarır və ümidsizliyə qapılırıq. Məncə, gənc yazıçının ekzistensial pessimizmi də burdan doğur. Amma maraqlıdır ki, hekayənin son cümləsi ümid işartısı verir: “Məscidin taxta qapısı önündə bitmiş qaratikan kolları Allaha çatmağa can atırdılar…” Bu ümid bütün zəifliyi və neqativ simvolikasına (qaratikan kolları!) baxmayaraq, qurtuluş gözləyən insan ruhunun əzəli və əbədi ehtiyacından doğur. Bu gün bizdə xristianlığa meyl dəbdədir, dəstədən geri qalmamaq üçün Həvari Pavelin məktublarının birindən mən də bir sitat çəkəcəm: “İndi üç şey qalır – iman, sevgi və ümid.” Bu gün iman artıq qeybə çəkilib, sevgi tükənib, axıra qalan yalnız ümiddir. Odur ki, ədəbiyyat çox şeyi, hətta iman və sevgini belə əlimizdən ala bilər, amma ümidi almağa onun ixtiyarı yoxdur. Son cümləsi göstərir ki, deyəsən, Mansur da belə düşünür. Amma “bir ümidin ətəyindən tutub” nə qədər “fırlan”maq olar? Bu, boğulanın saman çöpündən yapışması deyilmi? Biz sadəcə maddi yox, mənəvi aclıq erasının insanlarıyıq. Bu aclığı yalnız və yalnız yeni inanca gəlmək, yeni yola girmək, yeni insana çevrilməklə doyurmaq olar. Axır zamanı təsvir edən Mansur özünün hər cümləsiylə özü də fərqinə varmadan bunu deyir və hekayənin ən qiymətli tərəfi bu deyilmədən deyilənlərdir. Axır zamandan sonra yeni zaman gəlməlidir! Amma ora aparan inanc nə, yol hansı, insan kimdir? Təəssüf ki, bütün yaşıdları kimi Mansur da bu suallara cavab ver(ə bil)mir. Şikəst, ev-eşiksiz, kimsəsiz bir qocanın ağlasığmaz güzəranını göstərən Bahəddin Salmana görə, Allah var, amma onun varlığı ilə yoxluğu birdir, çünki bəndələrinə münasibətdə Adil deyil. Əgər belə olmasaydı, zavallı bir qocanın dualarını eşidərdi (“Qozbelin son duası”)
Bahəddinin istər “Qozbel”i, istərsə də digər hekayələrində bir meyl görürəm – həyatın dibindəkilərə (bomjlar, cüzamlılar…) qarşı ədalətli olmaq tələbi! Amma, bəlkə, o qoca, məhz belə ömrə layiqdir və bunun özü ilahi ədalətin təzahürüdür, onda necə? Bəlkə, qozbel doğulması onun uğursuz taleyinə fitri işarədir? Bahəddin isə “axı, necə olur ki, bu adamlar həyatın dibinə yuvarlanır?” deyə nə özü özünə sual, nə də bu suala tale qatı bir yana, hətta sosial qatda cavab verir. Səbəbin dərki olmadığından nəticə də yoxdur – qəhrəmanlar qaçılmaz ölümdən qaça bilmir. Bu, gənc yazarın dirilmə ideyasına (hələ!) çatmadığını göstərir. Ona “İncil”dən Lazarın dirilməsiylə bağlı qissəni bir də oxumağı məsləhət görərdim, amma görməyəcəm, çünki oxumaqla olmur, dirilmə ilk öncə insanın ruhunda getməlidir. Gəlişigözəl səslənən bu prosesin çarmıx əzablarına qatlaşmaq isə Dostoyevski, Tolstoy, Muğanna olmağı tələb edir. Üstəlik də dirilmə fərdi istək yox, alın yazısıyla bağlıdır. Odur ki, dirilmə idealını kiminsə qarşısına tələb kimi qoymağın idiotizm olduğunu başa düşürəm. Amma onu da bilirəm ki, “İdiot”, “Dirilmə”, “İdeal” birbaşa bu ruhi prosesdən doğulub. Əgər dirilmə yoxdursa, sözün ciddi anlamında ədəbiyyat da yoxdur, olsa-olsa bu gün ədəbi prosesi sarmaşıq kimi bürüyən estetik manipulyasiya, formal söz oyunları, özümüzdən və özgələrdən oğurluqlar ola bilər. Maraqlıdır ki, dirilmənin dini formasına iman gətirməyən Bahəddin, onu elmi yolla vəd edən postinsan ideyasına da inam gətirmir. Onun fikri qətidir – qozbeli qəbir düzəldər. Amma müəllifin istəyindən asılı olmayaraq, hekayə xəstə, şikəst (qozbel!) insanlığın gələcəyi yoxdur, dünyaya yeni tip insan gəlməlidir deyə oxucuya gizli mesaj ötürür. Mətn, əgər o həqiqətən də mətndirsə, müəllifdən ən azı bir addım qabağı görür. Bahəddinin yazı tərzi üçün naturalistik detalçılığa qabarıq meyl səciyyəvidir. Suçəkən suyu özünə çəkdiyi kimi onun mətnləri də həyatın, məişətin ən xırda detallarını belə özünə hopdurur. Bunun hesabına oxucu hər gün zibillikdə eşələnən qozbel qocanı, onun çirkli üst-başını, kirayə qaldığı köhnə evi, bu evin ovulub-tökülən tavanı və dəhşətli cırıltı qoparan dəmir başlıqlı çarpayılarını aydın təsəvvür edir. Dünya nəsrinin şedevrləriylə gənc yazarın ilk qələm məşqi arasında müqayisə yersiz görünsə də, bu təsvir üsulu mənə Emil Zolyanın əsərlərini, özəlliklə də şaxtaçıların ağlasığmaz dərəcədə ağır güzəranını ən xırda təfərrüatlarına qədər göstərən “Yerminal” romanını xatrılatdı. Lakin ünlü fransız yazıçısından fərqli gənc yazar bəzən ölçü hissini itirdiyindən sadəcə detallara yox, həm də ifrata varır və bu, onun ziyanına işləyir. Mən bunu deyəndə ilk öncə hekayənin başlanğıcındakı qatar epizodunu nəzərdə tuturam. Kənddən Bakıya işləməyə gələn qəhrəmanla təsadüfən bir kupeni bölüşən, hələ qatardan düşməmiş müəllifin nəzər-diqqətindən düşən, hadisələrin sonrakı gedişində bir də görünməyən kəndçi oğlanın kobud, çirkli əllərlə yemək yeməsi və digər ürəkbulandıran vərdişlərinin aşırı dərəcədə qeyri-estetik, mikroskopik təsvirinə, görəsən, çoxmu ehtiyac var? Nə demək istədiyim tam aydın olsun deyə mən o epizoddan sitat çəkərdim, amma oxucuların iştahasını küsdürəcəyimdən ehtiyat edirəm. Müəllif süjetdə zəruri yeri olmayan, əsas ideya ilə birbaşa bağlanmayan bu epizodu çox asanlıqla montaj edib, hekayəyə əsas hadisədən də başlaya bilərdi. Dostoyevski deyirdi: “Yazıçının ən böyük bacarığı pozmağı bacarmaqdır.” Aydındır ki, pozmaq – özəlliklə də yazmağa təzə başlayan adam üçün – o qədər də asan deyil. Bu, özünə kənardan baxmaq və tənqidi yanaşmaq qabiliyyəti, çoxillik yazı təcrübəsi tələb edir. Gəlin, inanaq ki, Bahəddin zamanla bu vərdişə yiyələncək. Azərbaycan ədəbiyyatı üçün orijinal mövzuya üz tutan Dilqəm Əhməd özünün “Cuhud Yaqub” hekayəsində Bahəddinlə müqayisədə daha optimist mövqedən çıxış edir – ədalət var və hər şey əvvəl-axır öz yerini, hər kəs gec-tez cəzasını alır. Dilqəm bu gün dünya ədəbiyyatı və kinosunda dəbdə olan “xolokost” mövzusunun təsiriylə yəhudilərə canıyananlıq göstərmir, amma bütöv bir xalqı qaralara da bürümür. O, Qızıl Ordu tərkibində Bakıya gələn və şəhər əhalisinin çıxılmaz durumundan istifadə edib, su qiymətinə antikvariat toplayan yəhudiyə, onun ərinə etiraz edən arvadına, Bakıda doğulub boya-başa çatan, üzdə elmi fəaliyyət, altda ideoloji təxribatla məşğul olan oğluna, nəhayət, bir ailə və onun timsalında bir qövmün öz əkduyini biçməsinə nə qədər mümkünsə və nə qədər bacarırsa, obyektiv yanaşmağa çalışır. Obyektivlik müəllifin müstəntiq, prokuror, hakim yox, yazıçı iddiasından xəbər verir və bu, gözəl iddiadır.
Amma… Dilqəm həyatın bumeranq qanunuyla idarə olunduğunu görsə də, olayların üzünü astarına çevirib, bu qanunun yaradıcısını göstərmir, sözün o üzünə keçmir. Ola bilsin, o, bədii fikkin ilahi çevrəyə daxil olmaq hüququnu qəbul eləmir, yaxud daxilən qəbul eləsə də, “real” görünməyəcəyindən ehtiyat edib, bunu büruzə vermir. Əslində isə, ağlımız haracan işləyirsə, reallıq da oracandır. Çünki varlıq şüurdan və maddi dünya da daxil olmaqla şüurun fərqli dərəcələrdəki emanasiyasından (dalğalanmalarından) ibarətdir. Ona görə, Hegelin məşhur aforizmiylə desək, ağla gələn hər şey realdır. Sözün belə geniş, konseptual anlamında realizm Dilqəmin ağlına gəlmir – onun üçün gerçəklik gözünə görünənlər qədərdir. Bu qeyri-konseptual, məhdud “realizm” isə dünyada tarazlığı (ədaləti!) saxlayan hansı qüvvədir sualına aydın cavab verməyə ona imkan vermir. Bu sualı “Səlibçi arvadı” hekayəsinin müəllifi Yadigar Ələkbərov cavablandırır. Əri səlib müharibəsinə gedən, iki uşağıyla aclıq çəkən, ruhanilərin “cadugər” deyə qaralayıb tonqala atmaq, zadəganların yatağa sürükləmək, kütlənin daş-qalaq etmək istədiyi köməksiz qadın düşdüyü durumdan ilahi möcüzəylə qurtulur. Körpələr ianə üçün getdiyi kilsədən əliboş qayıdan ananı müjdələyirlər – Peyğəmbər İliya gəldi və bizə çörək, qızıl verib getdi. Dante metaforasıyla desək, dünya özünün bütün bəşəri tragizminə baxmayaraq, ilahi komediyadır. Çünki olayları yönləndirən fövqəlbəşər iradə var. Hekayə ən ümumi yöndən bunu deyir.
Amma bu ümumi yön məsələnin müəlliflə bağlı konkret tərəfini istisna etmir. Çünki Yadigar şəhid oğludur – onun hekayəsi həm də fərdi hekayətidir. Bəs, bu gün şəhid yadigarları atalarının qəhrəmanlığına layiq münasibətlə üzləşirmi? Təəssüf ki, bəzən yox! “Səlibçi arvadı” bu etinasızlığa bədii-tarixi kamuflyaj altında pərdələnmiş etirazın ifadəsidir. Haqsızlıqla üzləşmək insanı seçim qarşısında qoyur – o ya xeyri, ya da şəri seçir. Hekayədə final akkordunun ilahi möcüzəylə vurulması göstərir ki, Yadigar birincilərdəndir. Möcüzəyə inam özü də müəllifin bu seçimindən doğur. Əgər Allah varsa, mümkünsüz heç nə yoxdur və deməli, möcüzə realdır. Sadəcə, reallıq anlayışımızı genişləndirməli, ona konseptual yanaşmalıyıq. Amma, görəsən, möcüzəni niyə məhz körpələr görür? Bəlkə, bu uşaq xəyalpərvərliyindən doğan fantaziyadır? Axı, ortada onun gerçəkliyini göstərən maddi sübutlar (çörək və qızıl) var. Bəlkə, möcüzənin baş verməsi uşaq saflığı tələb edir? Məncə, müəllif özünün körpə obrazlarıyla daha çox bunu deyir. Yəni ilahi iradənin təzahürü təkcə yuxarıdan müəyyənləşən birtərəfli akt olmayıb, həm də aşağıdan asılıdır, təkcə Allah yox, həm də insanla, təkcə küll yox, həm də zərrəylə bağlıdır. Bu sərt, namərd, amansız, imansız dünyada yeganə çıxış yolu insanın Allah, zərrənin küll ilə birliyindədir. Mövzu ilə bağlı bütün xristian simvolikasına (“müqəddəs ana”, “körpə”, “qurtuluş”) baxmayaraq, Yadigarın düşüncəsinin altyapısında sufi ideyası – zərrə və küllün vəhdəti məsələsi durur. Düzdür, bizdə indi filoloji dəb üzrə sufizmin özünü də xristianlığa bağlayırlar, amma bu, bəzi qərb alimlərinin şərqi, onları təqlid edən bizimkilərin isə nə qərbi, nə də özümüzü bilməməsindən doğan dayaz yanaşmadan başqa bir şey deyil. Sufizmin xristianlıqla əlaqəsi isə dünyada olan istənilən bir şeyin digəriylə əlaqəsi qədərdir – nə az, nə də çox. Yəni sufizm və xristianlıq arasındakı analoji məqamlar onların birinin digərindən yaranması yox, hər ikisinin vahid bir Mənbədən yaranmasından irəli gəlir. Modern metodla, poetik nəsr diliylə yazılmış “Buynuzsuz gərgədan” hekayəsinin müəllifi Orxan Həsəni məhz bu Mənbəyə qarşı çıxır – Allahın Vahid adına etiraz edir. Bəlkə də, yanılıram, amma hekayədə gərgədanın alnının ortasındakı tək buynuzunu monotezim (tövhid!) və avtoritarizmin, buynuzsuzluğu isə atezim və plüralizmin rəmzi işarəsi kimi başa düşdüm. Hekayə özünün buynuz(suzluq) simvolikası və ən ümumi ideyası ilə kinorejossor Bəhmən Qubadinin “Gərgədan mövsümü” filmini xatırladır. Ünlü İran rejissoruna da, əslən cənubdan olan gənc yazıçıya da görə, qurtuluş tövhidin inkarındadır.
Orxan bu düşüncədə tək deyil və odur ki, bu sualları onun timsalında çoxlarına ünvanlayıram. Əgər qalaktikanın planetləri öz cazibəsində saxlayan mərkəzi nöqtəsi – Günəş olmasa, kosmos öz yerini xaosa verməzmi? Bəs, sonsuz qalaktikaların mərkəzi nöqtəsi olan Allah ideyası aradan qalxsa, nələr ola bilər? Tolstoy yazırdı: “Əgər xristianlıq, yoxsa islam deyə seçim zərurəti yaransa, ağlı başında olan hər kəs İslamın tək (!) Allah və Peyğəmbərini qoyub, xristianlığın üç üqnum və çoxsaylı ayinlərini qəbul eləməz.” Məncə, dahi yazıçının sözlərini şərhə ehtiyac yoxdur. Çünki qaranlıq yazanlar şərh olunur, aydın yazanlar isə anlaşılır. Tolstoy baba öz nəsihətini inanılmaz dərəcədə aydın yazıb və deyib ki, gəlin ağlımızı bir nöqtəyə – başımıza yığaq. Əlbəttə, mən bu təhlili hekayənin zahiri süjet xətti yox, altyapısı əsasında aparıram. Onun süjeti isə o qədər də yadda qalmayan tamam “başqa şeylərdən” danışır və Orxan dediyim məsələlərdən nəinki çılpaqlığı ilə yazmır, bu haqda olsun ki, mən deyən aydınlıqla düşünmür də. Bu, sovet dönəmi yazıçısının dovtələb, deklarativ ateizminin şüuraltı qata işləməsi, dərinə kök atmasının göstəricisi, deməli, daha ciddi bir şeydir. Ola da bilsin ki, əksinə, minalanmış əraziyə (şirk!) girdiyini başa düşən müəllif konspiroloji fənd işlədərək, simvollar altında gizlənir və bununla da diqqəti əsas məsələdən (tövhidin tənqidi!) yayındırmaq istəyir. Hər iki halda gərgədanın buynuzu nə vaxtsa çıxacaq, çünki buynuzsuz gərgədan olmur.
