Kateqoriya: ƏDƏBİ TƏNQİD

SİZ “USTAC.AZ” FƏRDİ İNKİŞAF VƏ YARADICILIQ PORTALINDASIZ – SAĞLAMLIĞIMIZ, TƏHSİLİMİZ VƏ YARADICILIĞIMIZ BİR ÜNVANDA:

ƏSƏD CAHANGİR YAZIR

 ƏSƏD CAHANGİR – اسد جهانگیر

Əsəd Cahangir “Gənc yazarlar nə istəyir?”:

II Hissə
  90-cı illərə baxanda bu gün nəsrə iddialı gənclərin sayı artır. Öz coşqun ilhamını ya kommunizm, ya da antikommunizmdən alan sovet (dövrü!) yazıçıları və meydan hərəkatından çıxan 90-cılardan fərqli marketinq dönəmi yazıçısı üçün nasiranəlik səciyyəvidir.    Antologiyada nəsri 20-dən yuxarı gənc təmsil edir. Realist və modernist üslublarda yazılan, bəzən alleqorizm və romantizmə meyllənən gənclərin hekayələri içində postmodernizm örnəyi az qala yox dərəcəsindədir. Belə durum ədəbi-bədii fikrin 20 ildən bəri uğraşdığı bu yaradıcılıq metoduyla vidalaşması, bu isə xaos dönəminin bitməsinin göstəricisidir. Bəs, yeni bədii söz hara yönəlir –  keçmişə, ya gələcəyə?   Gənc yazarlar nə istəyir?       Gənclərin hekayələrinə ən konseptual anlayış – Allaha yanaşma yönündən baxmaq bu suala aydınlıq gətirir. Onların hekayələrinin, demək olar ki, hamısında Allahla dialoq çabası var. Bu dialoq öz ifadəsini müsahibə və ya mübahisə şəklində, dərk olunmuş və ya şüuraltı qatda, birbaşa və ya dolayısıyla tapa bilər. Amma bu forma fərqləri bir ən ümumi həqiqəti inkar etmir – çağdaş gənc yazarın düşüncəsinin baş qəhrəmanı Allahdır. Bunun ən ümumi tarixi-kulturoloji səbəbini  70 illik sovet yasağından sonra bədii düşüncənin yenidən əzəli və əbədi həqiqətlərə qayıtmaq cəhdində görürəm. Gənclər ümummilli taleyüklü məsələlərdən tutmuş fərdi istəklərəcən ən geniş çevrədə Allahla həsbi-hal edirlər.  Antologiyadakı hekayələrin təhlili  bu həsbi-halı bütün genişlik və dərinliyi, pozitiv və neqativ yönləriylə ilə üzə çıxarır.     Modernizmə meylli Ayxan Ayvazın yetim böyümüş, infantil qəhrəmanının göylə gedən təyyarələrə baxa-baxa atasının yolunu gözləməsi mənə Allah-ata axtarışının rəmzi işarəsi kimi göründü (“Sarı göyərçinlər”)  Düzdür, Ayxan nə S.Baycan kimi xaçpərəstliyi qəbul elədiyini, nə də Ə.Əylisli kimi ruhunu Eçmiədzin kilsəsinə bağışladığını yazır. Lakin kim nə deyir desin, Allah-ata paralelləşməsi altında xristian simvolizminin dayandığını düşünürəm. Yox, əgər Ayxan bu psixoanalitik yozumla razılaşmasa və qayıdıb desə ki, elə deyil, belədir, mən elə düşünməmiş, belə yazmışam, bunu tam normal qarşılayaram. Çünki söhbət düşünülmüş yox, şüuraltı qatdan gedir. Amma mənim məqsədim sadəcə Ayxan və onun şüuraltı dolanbaclarının analizi deyil, məsələ qat-qat ciddidir.  

   Mövzudan kənarlaşmadan bir haşiyə çıxacam. Məncə,  çağdaş gənclərdə xristianlığa maraq “demokratik” qərbin üstünlüklərinin səbəbini bu “sevgi” dinində görmələriylə bağlıdır. Əslində is,ə məsələ tam əksinədir – qərb bugünkü duruma inkvizisiya tonqallarında qurbanlar verə-verə məhz xristianlıqdan imtina hesabına çatıb. Xristianlığın 1000 illik hakimiyyəti isə qərb mədəniyyəti tarixinə “zülmət dövrü” kimi daxil olub. Kim bu 1000 ildə yaranan bircə ciddi ədəbi-bədii  faktın adını çəkə bilər?     Halbuki, gənclərin bəzilərinin “qorxu dini” saydıqları İslam təkcə şərq yox, qərb intibahının da əsasında durub. Bircə faktı deyəcəm – Dantenin Qərb renessans ədəbiyyatının özülünü qoyan “İlahi komediya”sı böyük müsəlman mistiki İbn Ərəbinin İslam Peyğəmbərinin meracını təsvir edən  risaləsi əsasında yazılıb. Bunu indi mən demirəm, düz 100 il öncə özünün “İslamın xrsitianlaşdırılması” (1919) əsərində ünlü ispan ədəbiyyatşünası Palasios deyib. Sonra da fransız metafiziki Rene Genon özünün “Dantenin ezoterizmi” adlı dahiyanə araşdırmasında təsdiq edib. Mən isə uzaqbaşı bunu deyə bilərəm – düz söz vaxtına  (2019) çəkər.       Elə güman eləməyin ki, bu sözlərlə gənc yazarları bir inancı qoyub, digərinə üstünlük verməyə çağırıram. Əsla! Çünki iman insanda ən müqəddəs, ən toxunulmaz duyğudur və mən ona toxunmağı ağlımın ucundan belə keçirmirəm. Demək istədiyim odur ki, yazıçı, ümumən ziyalı öz xalqının inanc tarixini bilməyə (və bu inanca sayğıyla yanaşmağa!) borcludur. Yəni söhbətimizin mövzusu dini yox, kulturoloji səciyyə daşıyır. Hansı inanca qail olması və ümumən olub-olmaması isə hər kəsin, o sıradan da hər yazıçının fərdi seçim haqqı – vicdan məsələsidir.    Ayxan məsələsinə qayıdınca, bir neçə il öncə işıq üzü görən “Buri” hekayələr kitabından sonra onun hər hansı ciddi irəliləyişindən danışmaq, mənə  zor görünür. Bəlkə, məhsuldar müxbirlik fəaliyyəti ona mane olur? Bəlkə, başı güzəran sorunlarına qarışıb? Bəlkə, yeni hekayələrini yazmaq üçün daxili hazırlıq görür? Bilmirəm, amma nə səbəbdən olursa-olsun, öncəki Ayxanın sonrakı inkişafını hələki görmürəm.     Ayxan uşaqlıq xatirələriylə bağlı olduğu Gürcüstandan qopub Azərbaycana, keçmişlə vidalaşıb bu günə gələ bilmir. O hətta  Bakıdan yazdığı hekayələrdə də üslub və düşüncə baxımından tiflisli olaraq qalır. Sözün ciddi anlamında ədəbiyyat isə yazıçının tərcümeyi-halının qurtardığı yerdən başlayır – sənəd sənətə çevrilir. Şəxsi həyatını bədiiləşdirməklə yazıçı, əlbəttə, çox şeylər yaza bilər. Yüzlər, minlərlə yazıçı elə belə də eləyir. Amma bu, yüz romanın yanına yüz birincini,  min hekayənin böyrünə min birincini qoymaqdan,  kəmiyyətə işləməkdən başqa bir şey deyil. Keyfiyyət sıçrayışı isə onda başlayır ki, yazıçı sadəcə özünün yox, M.Süleymanlının “Köç”ü, Ç.Aytmatovun “Əsrə bərabər gün”ündə olduğu kimi xalqın,  K.Hamsunun “Torpağın bərəkəti”, Q.Q.Markesin “Yüzlilin tənhalığı”, Muğannanın “İdeal”ında olduğu kimi insanlığın uşaqlığını xatırlayır.    Fərd, xalq, insan və Tanrı! Ədəbiyyat hər dəfə genişlənən bu çevrələr üzrə  “xatırlama” deməkdir. Bunu 2500 il öncə dahi Platon yazırdı. Yazıçının uğuru onda baş verir ki, o, bu çevrələri bir nöqtəyə gətirib, “damlada dərya, zərrədə küllü” göstərə bilir. Bunu isə bir neçə il öncə “gənc yazarlara məsləhətiniz nədir?” sualıma cavab olaraq böyük Muğanna demişdi. “Sarı göyərçinlər”in qəhrəmanı ancaq öz fərdi uşaqlığını xatırlayır, yerdə qalan çevrələri M.Süleymanlının İmiri kimi hətta yuxusunda da görmür. Amma buna baxmayaraq, Ayxanın nasir gələcəyindən bədgüman deyiləm. Çünki ta yeniyetməlik və gənclik illərimdən bu günəcən təkcə ədəbiyyat yox, ümumən sənət məsələlərində ilk təəssüratımın məni bir dəfə də olsun aldatdığını xatırlamıram. İnanıram ki, Ayxan məsələsində də aldanmamışam.            Müharibə gedən ölkənin kəndlərindən birindəki dözülməz həyata təkcə lokal yox, həm də qlobal rəmzi məna verməyə çalışan Mansur Rəğbətoğlu Qərb ekzistensialistlərinə analoji düşünür – həyat təsadüfi, insan tənha, dünya absurddur, çünki onun Sahibi “yoxdur” (“Aclıq erası”) Bu analogiya məntiqidir: ekzistensializm faşizm qarşısındakı xofdan doğmuşdu; başdan-başa müharibə xofuyla dolu “Aclıq erası” müəllifinin də uşaqlığı Qarabağ müharibəsi illərinə düşüb. Ekzistensialistlər soruşurdu ki, əgər Allah varsa, bəs, onda dünyanı qana çalxalayan Hitler kimdir? Mansur isə soruşur ki, əgər Allah varsa, qandan qorxan ermənilərin başımıza açdığı bu oyunlar nədir?  

        “Aclıq erası”nın ilk baxışdan “primitivizm” kimi görünən bir çox özəllikləri var. Azca diqqət edəndə isə bunlar müəllif ideyasının qabarıq və görümlü ifadəsinə xidmət edir. Filosoflardan Santayana deyirdi: “Ədəbiyyatın vəzifəsi hadisəni ideyaya çevirməkdir.” Mansur hadisə yox, hadisələr kaleydoskopunu ideyaya çevirir, çünki onun hekayəsinin sözün ənənəvi anlamında süjeti yoxdur. Elə bil, hekayənin cümlələri o qədər aclıq çəkib ki, heydən-hərəkətdən kəsilib. Süjetsizlik vaxtın dayanmasına işarədir! Zaman durub! Hadisələrin inkişafdan qaldığı yer kimi müəllifin  bütün koordinatları naməlum hansısa bir kəndi seçməsi də təsadüfi deyil – demək, yer hissi də aradan qalxıb! Məkan itib! Hekayənin konkret qəhrəmanının yoxluğu da özəl anlam daşıyır – insan müharibə olayları fonunda öz fərdi müəyyənliyini itirərək kütləyə  qarışıb!  İnsan itib! Nəhayət, dialoqlardan imtina da eyni məntiq(sizlik)dən doğur. Müharibə insana özünün ən vacib özəlliyini – danışmağı belə unutdurub!! Söz bitib! Bir sözlə, dünyanın axırıdır!!!     Mansur hekayədən daha çox etüdü xatırladan balaca bir mətndə özəl esxatoloji ovqat yaradıb, oxucunu ora daxil edə bilir. Onun hekayəsinə Kavafisin “Barbarları gözlərkən”, yaxud Bekketin “Qodonu gözlərkən” əsərlərinə məxsus güclü bir intizar duyğusu hakimdir (Məndən olsa, hekayənin çox iddialı səslənən adını dəyişib, sadəcə “İntizar” qoyardım) Kavafis öz şeirində düşmənlərin hücumu, Bekket öz pyesində Allahın zühurunu gözləməkdən danışır. “Aclıq erası”nda bu iki özləm bir araya gəlir. Amma bütün bunlar dünya və həyatın mənası, tarixin məqsədyönlü olmasıyla bağlı gənc yazarla polemikaya girməyimə mane olmayacaq.     Tarix ilahi bir ssenaridir. Lakin biz bu ssenarinin yalnız bir parçasına baxdığımızdan onun arxasında duran və ilahi iradədən doğan teleoloji (məqsədyönlü) mənanı qavramır, çətinliyə düşən kimi tələsik qərar çıxarır  və ümidsizliyə qapılırıq. Məncə, gənc yazıçının ekzistensial pessimizmi də burdan doğur. Amma maraqlıdır ki, hekayənin son cümləsi ümid işartısı verir:  “Məscidin taxta qapısı önündə bitmiş qaratikan kolları Allaha çatmağa can atırdılar…” Bu ümid bütün zəifliyi və neqativ simvolikasına (qaratikan kolları!) baxmayaraq, qurtuluş gözləyən insan ruhunun əzəli və əbədi ehtiyacından doğur.     Bu gün bizdə xristianlığa meyl dəbdədir, dəstədən geri qalmamaq üçün Həvari Pavelin məktublarının birindən mən də bir sitat çəkəcəm: “İndi üç şey qalır  – iman, sevgi və ümid.” Bu gün iman artıq qeybə çəkilib, sevgi tükənib, axıra qalan yalnız ümiddir. Odur ki, ədəbiyyat çox şeyi, hətta iman və sevgini belə əlimizdən ala bilər, amma ümidi almağa onun ixtiyarı yoxdur. Son cümləsi göstərir ki, deyəsən, Mansur da belə düşünür.     Amma “bir ümidin ətəyindən tutub” nə qədər “fırlan”maq olar? Bu, boğulanın saman çöpündən yapışması deyilmi? Biz sadəcə maddi yox, mənəvi aclıq erasının insanlarıyıq. Bu aclığı yalnız və yalnız yeni inanca gəlmək, yeni yola girmək, yeni insana çevrilməklə doyurmaq olar. Axır zamanı təsvir edən Mansur özünün hər cümləsiylə özü də fərqinə varmadan bunu deyir və hekayənin ən qiymətli tərəfi bu deyilmədən deyilənlərdir.  Axır zamandan sonra yeni zaman gəlməlidir! Amma ora aparan  inanc nə, yol hansı, insan kimdir? Təəssüf ki, bütün yaşıdları kimi Mansur da bu suallara cavab ver(ə  bil)mir.           Şikəst, ev-eşiksiz, kimsəsiz bir qocanın ağlasığmaz güzəranını göstərən Bahəddin Salmana görə, Allah var, amma onun varlığı ilə yoxluğu birdir, çünki bəndələrinə münasibətdə Adil deyil.  Əgər belə olmasaydı, zavallı bir qocanın dualarını eşidərdi (“Qozbelin son duası”)  

    Bahəddinin istər “Qozbel”i, istərsə də digər hekayələrində bir meyl görürəm – həyatın dibindəkilərə (bomjlar, cüzamlılar…) qarşı ədalətli olmaq tələbi! Amma, bəlkə, o qoca, məhz belə ömrə layiqdir və bunun özü ilahi ədalətin təzahürüdür, onda necə? Bəlkə, qozbel doğulması onun uğursuz taleyinə  fitri işarədir? Bahəddin isə “axı, necə olur ki, bu adamlar həyatın dibinə yuvarlanır?” deyə nə özü özünə sual, nə də bu suala tale qatı bir yana, hətta sosial qatda cavab verir. Səbəbin dərki  olmadığından nəticə də yoxdur – qəhrəmanlar qaçılmaz ölümdən qaça bilmir. Bu, gənc yazarın dirilmə ideyasına (hələ!) çatmadığını göstərir. Ona “İncil”dən Lazarın dirilməsiylə bağlı qissəni bir də oxumağı məsləhət görərdim, amma görməyəcəm, çünki oxumaqla olmur, dirilmə ilk öncə insanın ruhunda getməlidir. Gəlişigözəl səslənən bu prosesin çarmıx əzablarına qatlaşmaq isə Dostoyevski, Tolstoy, Muğanna olmağı tələb edir. Üstəlik də dirilmə fərdi istək yox, alın yazısıyla bağlıdır. Odur ki, dirilmə idealını kiminsə qarşısına tələb kimi qoymağın idiotizm olduğunu başa düşürəm. Amma onu da bilirəm ki, “İdiot”, “Dirilmə”, “İdeal” birbaşa bu ruhi prosesdən doğulub. Əgər dirilmə yoxdursa, sözün ciddi anlamında ədəbiyyat da yoxdur, olsa-olsa bu gün ədəbi prosesi sarmaşıq kimi bürüyən estetik manipulyasiya, formal söz oyunları, özümüzdən və özgələrdən  oğurluqlar ola bilər.     Maraqlıdır ki, dirilmənin dini formasına iman gətirməyən Bahəddin, onu elmi yolla vəd edən postinsan ideyasına da inam gətirmir. Onun fikri qətidir –  qozbeli qəbir düzəldər. Amma müəllifin istəyindən asılı olmayaraq, hekayə xəstə, şikəst (qozbel!) insanlığın gələcəyi yoxdur, dünyaya yeni tip insan gəlməlidir deyə oxucuya gizli mesaj ötürür. Mətn, əgər o həqiqətən də mətndirsə, müəllifdən ən azı bir addım qabağı görür.    Bahəddinin yazı tərzi üçün naturalistik detalçılığa qabarıq meyl səciyyəvidir. Suçəkən suyu özünə çəkdiyi kimi onun mətnləri də həyatın, məişətin ən xırda detallarını belə özünə  hopdurur. Bunun hesabına oxucu hər gün zibillikdə eşələnən qozbel qocanı, onun çirkli üst-başını, kirayə qaldığı köhnə evi, bu evin ovulub-tökülən tavanı və dəhşətli cırıltı qoparan dəmir başlıqlı çarpayılarını aydın təsəvvür edir. Dünya nəsrinin şedevrləriylə gənc yazarın ilk qələm məşqi arasında müqayisə yersiz görünsə də, bu təsvir üsulu mənə Emil Zolyanın əsərlərini, özəlliklə də şaxtaçıların ağlasığmaz dərəcədə ağır güzəranını ən xırda təfərrüatlarına qədər göstərən “Yerminal” romanını xatrılatdı. Lakin ünlü fransız yazıçısından fərqli gənc yazar bəzən ölçü hissini itirdiyindən sadəcə detallara yox, həm də ifrata varır və bu, onun ziyanına işləyir. Mən bunu deyəndə  ilk öncə hekayənin başlanğıcındakı qatar epizodunu nəzərdə tuturam. Kənddən Bakıya işləməyə gələn qəhrəmanla təsadüfən bir kupeni bölüşən, hələ qatardan düşməmiş müəllifin nəzər-diqqətindən düşən, hadisələrin sonrakı gedişində bir də görünməyən kəndçi oğlanın kobud, çirkli əllərlə yemək yeməsi və digər ürəkbulandıran vərdişlərinin  aşırı dərəcədə qeyri-estetik, mikroskopik təsvirinə, görəsən, çoxmu ehtiyac var? Nə demək istədiyim tam aydın olsun deyə mən o epizoddan sitat çəkərdim, amma oxucuların iştahasını küsdürəcəyimdən ehtiyat edirəm. Müəllif süjetdə zəruri yeri olmayan, əsas ideya ilə birbaşa bağlanmayan bu epizodu çox asanlıqla montaj edib, hekayəyə əsas hadisədən də başlaya bilərdi. Dostoyevski deyirdi: “Yazıçının ən böyük bacarığı pozmağı bacarmaqdır.” Aydındır ki, pozmaq – özəlliklə də yazmağa təzə başlayan adam üçün – o qədər də asan deyil. Bu, özünə kənardan baxmaq və tənqidi yanaşmaq qabiliyyəti, çoxillik yazı təcrübəsi  tələb edir. Gəlin, inanaq ki, Bahəddin zamanla bu vərdişə yiyələncək.              Azərbaycan ədəbiyyatı üçün orijinal mövzuya üz tutan Dilqəm Əhməd özünün “Cuhud Yaqub” hekayəsində Bahəddinlə müqayisədə daha optimist mövqedən çıxış edir – ədalət var və hər şey əvvəl-axır öz yerini, hər kəs gec-tez cəzasını alır. Dilqəm bu gün dünya ədəbiyyatı və kinosunda dəbdə olan “xolokost” mövzusunun təsiriylə yəhudilərə canıyananlıq göstərmir, amma bütöv bir xalqı qaralara da bürümür. O, Qızıl Ordu tərkibində Bakıya gələn və şəhər əhalisinin çıxılmaz durumundan istifadə edib, su qiymətinə  antikvariat toplayan yəhudiyə, onun ərinə etiraz edən arvadına, Bakıda doğulub boya-başa çatan, üzdə elmi fəaliyyət, altda  ideoloji təxribatla məşğul olan oğluna, nəhayət, bir ailə və onun timsalında bir qövmün öz əkduyini biçməsinə nə qədər mümkünsə və nə qədər bacarırsa, obyektiv yanaşmağa çalışır. Obyektivlik müəllifin müstəntiq, prokuror, hakim yox, yazıçı iddiasından xəbər verir və bu, gözəl iddiadır.  

     Amma… Dilqəm həyatın bumeranq qanunuyla idarə olunduğunu görsə də, olayların üzünü astarına çevirib, bu qanunun  yaradıcısını göstərmir, sözün o üzünə keçmir. Ola bilsin, o, bədii fikkin ilahi çevrəyə daxil olmaq hüququnu qəbul eləmir, yaxud daxilən qəbul eləsə də, “real” görünməyəcəyindən ehtiyat edib, bunu büruzə vermir. Əslində isə, ağlımız haracan işləyirsə, reallıq da oracandır. Çünki varlıq şüurdan və maddi dünya da daxil olmaqla şüurun fərqli dərəcələrdəki emanasiyasından (dalğalanmalarından) ibarətdir. Ona görə, Hegelin məşhur aforizmiylə desək, ağla gələn hər şey realdır. Sözün belə geniş, konseptual anlamında  realizm Dilqəmin ağlına gəlmir – onun üçün gerçəklik gözünə görünənlər qədərdir. Bu qeyri-konseptual, məhdud  “realizm” isə dünyada tarazlığı (ədaləti!) saxlayan hansı qüvvədir sualına aydın cavab verməyə ona imkan vermir.             Bu sualı “Səlibçi arvadı” hekayəsinin müəllifi Yadigar Ələkbərov  cavablandırır. Əri səlib müharibəsinə gedən, iki uşağıyla aclıq çəkən, ruhanilərin “cadugər”  deyə qaralayıb tonqala atmaq, zadəganların yatağa sürükləmək, kütlənin daş-qalaq etmək istədiyi köməksiz qadın düşdüyü durumdan ilahi möcüzəylə  qurtulur. Körpələr ianə üçün getdiyi kilsədən əliboş qayıdan ananı müjdələyirlər – Peyğəmbər İliya gəldi və bizə çörək, qızıl verib getdi. Dante metaforasıyla desək, dünya özünün bütün bəşəri tragizminə baxmayaraq, ilahi komediyadır. Çünki olayları yönləndirən fövqəlbəşər iradə var. Hekayə ən ümumi yöndən bunu deyir.  

     Amma bu ümumi yön məsələnin müəlliflə bağlı konkret tərəfini istisna etmir. Çünki Yadigar şəhid oğludur – onun hekayəsi həm də fərdi hekayətidir. Bəs, bu gün şəhid yadigarları atalarının qəhrəmanlığına layiq münasibətlə üzləşirmi? Təəssüf ki, bəzən yox! “Səlibçi arvadı” bu etinasızlığa bədii-tarixi kamuflyaj altında pərdələnmiş etirazın ifadəsidir.     Haqsızlıqla üzləşmək  insanı seçim qarşısında qoyur – o ya xeyri, ya da şəri seçir. Hekayədə final akkordunun ilahi möcüzəylə vurulması göstərir ki, Yadigar birincilərdəndir. Möcüzəyə inam özü də müəllifin bu seçimindən doğur. Əgər Allah varsa, mümkünsüz heç nə yoxdur və deməli, möcüzə realdır. Sadəcə, reallıq anlayışımızı genişləndirməli, ona konseptual yanaşmalıyıq. Amma, görəsən,  möcüzəni niyə məhz körpələr görür? Bəlkə, bu uşaq xəyalpərvərliyindən doğan fantaziyadır? Axı, ortada onun gerçəkliyini göstərən maddi  sübutlar (çörək və qızıl) var. Bəlkə, möcüzənin baş verməsi uşaq saflığı tələb edir? Məncə, müəllif özünün körpə obrazlarıyla daha çox bunu deyir. Yəni ilahi iradənin təzahürü təkcə yuxarıdan müəyyənləşən birtərəfli akt olmayıb, həm də aşağıdan asılıdır, təkcə Allah yox, həm də insanla, təkcə küll yox, həm də zərrəylə  bağlıdır. Bu sərt, namərd, amansız, imansız dünyada yeganə çıxış yolu insanın Allah, zərrənin küll ilə birliyindədir. Mövzu ilə bağlı bütün xristian simvolikasına (“müqəddəs ana”, “körpə”, “qurtuluş”) baxmayaraq, Yadigarın düşüncəsinin altyapısında  sufi ideyası – zərrə və küllün vəhdəti məsələsi durur.     Düzdür, bizdə indi filoloji dəb üzrə sufizmin özünü də xristianlığa bağlayırlar, amma bu, bəzi qərb alimlərinin şərqi, onları təqlid edən bizimkilərin isə nə qərbi, nə də özümüzü bilməməsindən doğan dayaz yanaşmadan başqa bir şey deyil. Sufizmin xristianlıqla əlaqəsi isə dünyada olan istənilən bir şeyin digəriylə əlaqəsi qədərdir – nə az, nə də çox. Yəni sufizm və xristianlıq arasındakı analoji məqamlar onların birinin digərindən yaranması yox, hər ikisinin vahid bir Mənbədən yaranmasından irəli gəlir.         Modern metodla, poetik nəsr diliylə yazılmış “Buynuzsuz gərgədan” hekayəsinin müəllifi Orxan Həsəni məhz bu Mənbəyə qarşı çıxır – Allahın Vahid adına etiraz edir. Bəlkə də, yanılıram, amma hekayədə gərgədanın alnının ortasındakı tək buynuzunu monotezim (tövhid!) və avtoritarizmin, buynuzsuzluğu isə atezim və plüralizmin rəmzi işarəsi kimi başa düşdüm. Hekayə özünün  buynuz(suzluq) simvolikası və ən ümumi ideyası ilə kinorejossor Bəhmən Qubadinin “Gərgədan mövsümü” filmini xatırladır. Ünlü İran rejissoruna da, əslən cənubdan olan gənc yazıçıya da görə, qurtuluş tövhidin  inkarındadır. 

    Orxan bu düşüncədə tək deyil və odur ki, bu   sualları onun timsalında çoxlarına ünvanlayıram. Əgər qalaktikanın planetləri öz cazibəsində saxlayan mərkəzi nöqtəsi – Günəş olmasa, kosmos öz yerini xaosa verməzmi? Bəs, sonsuz qalaktikaların mərkəzi nöqtəsi olan Allah ideyası aradan qalxsa, nələr ola bilər? Tolstoy yazırdı: “Əgər xristianlıq, yoxsa islam deyə seçim zərurəti yaransa, ağlı başında olan hər kəs  İslamın tək (!) Allah və Peyğəmbərini qoyub, xristianlığın üç üqnum və çoxsaylı ayinlərini qəbul eləməz.” Məncə, dahi yazıçının sözlərini şərhə ehtiyac yoxdur. Çünki qaranlıq yazanlar şərh olunur, aydın yazanlar isə anlaşılır. Tolstoy baba öz nəsihətini inanılmaz dərəcədə aydın yazıb və deyib ki, gəlin ağlımızı bir nöqtəyə – başımıza yığaq.       Əlbəttə, mən bu təhlili hekayənin zahiri süjet xətti yox, altyapısı əsasında aparıram. Onun süjeti isə o qədər də yadda qalmayan tamam “başqa şeylərdən” danışır və Orxan dediyim məsələlərdən nəinki çılpaqlığı ilə  yazmır,  bu haqda olsun ki, mən deyən aydınlıqla düşünmür də. Bu, sovet dönəmi yazıçısının dovtələb, deklarativ  ateizminin şüuraltı qata işləməsi, dərinə kök atmasının göstəricisi, deməli, daha ciddi bir şeydir. Ola da bilsin ki,  əksinə, minalanmış əraziyə (şirk!) girdiyini başa düşən müəllif konspiroloji fənd işlədərək, simvollar altında gizlənir və bununla da diqqəti əsas məsələdən (tövhidin tənqidi!) yayındırmaq istəyir. Hər iki halda gərgədanın buynuzu nə vaxtsa çıxacaq, çünki buynuzsuz gərgədan olmur.    

Ardı var : (III hissə)

Müəllif: Esad Cahangir

USTAC.AZ

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ   WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

Əsəd Cahangirlə müsahibə

SAVALAN TALIBLI ƏSƏD CAHANGİRLƏ MÜSAHİBƏ (ANALOQ.AZ)

USTAC.AZ

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ   WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

:?”اسد جهانگیر- “گنج يازارلار نه ایسته‌يیر

 əsəd cahangir – اسد جهانگیر

Əsəd Cahangir “Gənc yazarlar nə istəyir?”:

:اسد جهانگیر “گنج يازارلار نه ایسته‌يیر”؟
کؤچورن: ائلیار پولاد

سون ایللرده دنیاسینی ديَیشمیش گنج يازارلار – فرهاد مئته، زردوشت شفی، مؤولود مؤولود و ایکینجی محمودون روحونا اتحاف ائدیرم

بیرینجی حیصه‌‌

!مؤحترم اوخوجو
اؤنجه اونو دئيیم کی، ایندیيه قدر گنج يازارلارین 4 آنتولوگياسی‌نین ترتیبچیسی اولموشام. بونلاردان بیرینجی‌سینی (2004) آذربایجان يازیچیلار بیرلیی‌نین صدری آنارین، ایکینجی‌سینی (2016) ترجمه مرکزی‌نین دیرکتورو آفاق مسعودون، اوچونجوسونو (2017) حیدر علی‌يئو فوندونون ویتسئه پریزیدنتی ليلا خانیم علی‌یئوانین، نهايت، بو سونونجوسونو يئنه ده آنار معلمین تکلیفی ايله حاضرلامیشام. بس، بو 15 ایل، بیر آز دا گئنیش گؤتورسک، سياسی مستقللیيه قوووشدوغوموز 30 ایلده گنج يازارلارین دوشونجه‌سینده نه‌لر آخیب، نه‌لر بولانیب، نه‌لر دورولوب، بیر سؤزله، هانسی ديَیشمه‌لر باش وئریب؟ 
ادبی گنجلیین آشاغی-يوخاری هر اون ایلده بیر يول اوزه چیخان دالغالارینی دورغون سويا آتیلمیش داشین ياراتدیغی چئوره‌لره بنزه‌دیرم. داش 90-جی ایللرین باشلانغیجیندا آتیلمیش، ديَیشکنلیک اوندا اولموشدو، ایندی او داشین ياراتدیغی دالغالانمالار گئدیر. آمّا بو، مستقللیک دؤنمی ادبی گنجلری‌نین آيری-آيری نسیل‌لری آراسینداکی معين فرقلری اینکار ائتمیر. 
ادبی گنجلیین 80-90-جی ایللر تمثیلچیلری – م. کهنه قالا، ر. قاراجا، ائ.ز. قاراخانلی، ه. هریسچی، آ. ياشار، ي. علی‌یئو، ائ. حسینبيلی، ر. مجید، ه. نوری، آ. توران، ائ. اسگندرزاده، ائ. باشکئچید، سلام، ا. قياس، م. جعفرلی، س. احمد، ه. شمی، ف. اوغورلو، ائ. میرزه‌بيلی، او. فیکرت اوغلو، د. عثمانلی، پ. جبرايیل، ر. صابیر، ق. آغ‌سس، ق. ياقوب اوغلو، ب. عوض اوغلو، ائ. مرادخانلی، خانمیر، آ. خان، س. بابوللااوغلو و دیگرلری تاریخده ان نهنگ امپریانین چؤکوشونو گؤرموش، «فیرتینادان دوغولموشدولار.» فیلوسوفلاردان ویليام جئيمسین بیر سؤزو وار – «چوخ بؤيوک تاریخ لازیمدیر کی، هئچ اولماسا بیر آز ادبیات آلینسین». يازماغا تاریخین قلوبال پارچالانما دؤنه‌مینده باشلايان بو گنجلرین يارادیجیلیغیندا «بیر آز ادبیات» آلینیردی. آمّا، منجه، اونلارین اؤنملی بیر قیسمی (بلکه ده هئچ بیری) اؤز داخلی امکانینی سؤزون تام آنلامیندا گئرچکلشدیره بیلمه‌دی: 
– بايرام 90-جی ایللر ادبی-تنقیدی‌نین قارانلیق گؤيلرینده بیر شیمشک کیمی چاخیب، بیر اولدوز کیمی آخیب کئچدی؛ -پوئتیک الهاملارینی سون 20 ایلده دینجه قويان سلام و قولو اؤتن يوزایلین (مین ایلین!) «جانلی کلاسیکلری» کیمی قالماغا اوستونلوک وئردیلر؛ 
– علیزاده‌نین شعر، ائلچین (حسین‌بيلی) و مبارزین نثر چابالاری داها چوخ کمیت آرتیمی ايلا سجیه‌لندی؛ 
– ائلخانین تورکچو شعرلردن شهر پوئزیاسینا، راسیم، سحر، پرویز، قوربان، خانمیرین شعردن نثره کئچیدی، حیات و سلیمین شعردن هئچ يئره کئچمه‌مه‌سی ده غيری-عادی اوغورلا سونوجلانمادی؛ 
– آزاد و ياشار اوریژینال يارادیجیلیغی بدیعی چئویرمه‌يه، رشاد قزئت‌چیلیيه، اورخان تله‌ژورنالیستیکيا، ائلچین (میرزه‌بيلی) سياسی، رسمیه علمی، آيدین خان اجتماعی فعالیته ديَیشدی؛ 
– ديَانت 10-15 ایل اؤنجه‌کی شعرلری، فخری حکايه‌لری‌نین هاواسیندان هله ده چیخماق ایسته‌میر؛ 
– شعرلرینده‌کی اوغورلارا باخماياراق، حمیدین ده سون ایشی -«سولاخاي» رومانی‌نین پارلاق بدیعی اؤزللییندن دانیشماق شیشیرتمه اولاردی؛ رومانین حتی انقلابی ایدئيا و پوست انسان قهرمانی بئله بو باره‌ده اورکله و بیرمعنالی سؤز آچماغا جدی اساس وئرمیر؛ 
– شعردن نثره کئچیدده بدیعی تارازلیغی ساخلايان مراد، فلسفی آلت‌ياپی (داوسیزم)، بیتکین سوژئت و پارلاق اوسلوبا مالک «مین يول منه سؤيلر» رومانی ايلا بیر آددیم ایره‌لی آتان ایسه اعتماد اولدو؛ آمّا اعتمادین رومانی بیر آز دا اون سککیزینجی يوزایل (!) تورکمن شاعری (!!) مختوم قولو (!!!) روحونداکی شعرلرینه نظرن ایره‌لی‌له‌يیش کیمی گؤرونور. 
90-جی ایللرین سونو، 2000-جی ایللرین باشلانغیجیندا قالخان يئنی دالغانین تمثیلچیلری -ظ. عظمت، س. بايجان، ش. آغايار، س. صداقت اوغلو، آ. يئنی‌سئي، ن. کمال، ق. تورالی، ه. اکبر، س. ائلسئور، ائ. آصلانبيلی، گ. مؤولود، س. چیلغین، ج. جاوانشیر معين استثنالاری -ک. حاجی، ه. جاببارلی، ف. حسینبيلی -چیخماقلا الله، ملت و توپلوما نیهیلیسیت ياناشیردیلار. چونکی اونلار تکجه پوست مدرنیست يوخ، هم ده پوست تراوماتیک دؤنه‌مین يئتیرمه‌لری ايدی. اکثراً سوسیولوژی قاتدا دوشونن، توپلوملا اؤجَشن، «ادبی اقتدار»-ا قارشی «مقدس محاربه‌‌»يه چاغیران بو گنجلر اوچون متافیزیکا او قدر ده اؤنملی دئيیلدی. بو، 90-جی ایللرین يئرله-گؤيله الل‍ه‌شن «متافیزیک قيامچی»لاریندان سونرا بدیعی فیکرین، شبهه‌سیز کی، دايازلاشماسی علامتی ايدی. ایندی -اوستوندن 20 ایل کئچندن سونرا داها آيدین گؤرونور کی، اونلارین ائلخان کیمی تورکچو، خانمیر کیمی صوفی، ائلچین (اسگندرزاده) کیمی مدرنیست، مراد و سلام کیمی پوست مدرنیست، راسیم و سلیم کیمی اکسپریمنتالیست، علیزاده کیمی لیریک شاعرلری، اعتماد کیمی داوسیست، فخری کیمی ماگیک رئالیست ناثرلری، قولو کیمی «نووئللیستی»، آزاد و ياشار کیمی ترجمه‌چیسی، رشاد کیمی رئداکتورو، پرویز کیمی ضیالیسی، سحر کیمی سحری، حیات کیمی حیاتی، نهايت، حمید کیمی متافیزیکی اولمادی. پوست مدرنیزمین ایلک اؤرنکلری حمیدین مشهور چانتاسیندان چیخدیغی کیمی، پوست انسانین قارانقوشو دا اونون يازی(ق) ماساسیندان اوچدو. 
هر شئيه، هامیيا تنقیدی ياناشان 2000-جی‌لر بیر نئچه اوغورسوز چابايا باخماياراق، لازیمی فیلولوژی اؤزولون اولماماسی اوزوندن اؤزلری‌نین حتی بايرام کیمی بیر چاخیم -بیر آخیملیق تنقیدچیلرینی ده يئتیره بیلمه‌دیلر. و بونون حئیفینی اؤنجه‌کی ادبی نسیل‌لرین تنقیدچیلری، اؤزللیکله ده منیم اوزریمه ایللرله سورن آردیجیل، متشکل (و بهره‌سیز!) هجوم جهدلرینده چیخماغا چالیشدیلار. او قاراگوروهچو هجوملار بیر آز فرقلی بیچیم، آمّا عینی بهره‌سیزلیکله بو گون ده داوام ائدیر. 
ز. شفی، ف. مئته، م. مؤولود، ای. محمود، ق. روستموو، م. آغا اوغلو، پ. نورعلی‌يئوا، آ. علیزاده، ر. ناظیمقیزی، ج. زئيناللی، آ. آمین، ق. ایمان، ک. عاریف، ائ. بارات، س. ایبراهیمووا، ف. حسین، س. تالیبلی، آ. علی اوغلو، آ. آيواز و دیگرلری ایله تمثیل اولونان نوبتی دالغانین اکثر عضولری ایستر سياسی، ایسترسه ده ادبی باخیمدان اؤنجه‌کیلردن اؤز معتدل ياناشمالاری ايلا سئچیلیردیلر. بو دورمادان يئنی‌لشن تاریخی دوروملا باغلی ايدی. اونلار جوشقون سیاسی، انقلابی، حربی اولايلارین تاریخه قوووشدوغو دؤنه‌مین گنجلری ايدی. -خاوتیک کئچید دؤورو آرتیق باشا چاتمیشدی. بیرینجی دالغانین بیر چوخ تمثیلچیلریندن فرقلی بو گنجلر قورکی آدینا «لیت اینستیتوت»و بیتیرمه‌میش، روس دیلی و مدنیتی‌نین تأثیری ايله فورمالاشمامیشدیلار. آمّا ایکینجی دالغانین عضولری کیمی ساده‌جه آذربایجان ادبی محیطی‌نین ده يئتیرمه‌سی دئيیلدیلر. اونلارین آپاریجی امضالاری اینترنت، تلویزیا، مطبوعات، ترجمه حسابینا آوروپا ادبیاتی ايلا دیالوقدا يئتیشیردیلر. 
آيریجا بیر قول يارادان آ. بوزوونالی و ه. قوربانلی‌نین يارادیجیلیغی گؤستریردی کی، عروضون يئنی دیرچه‌لیشی يئنی ایفاده واسطه‌‌لری ایسته‌يیر، دويغوسال و ایدراکی گوجونو توکتمیش چوخسرلیک تشبئه و استعاره‌لرله بونو ائله‌مک ایسه گئتدیکجه داها ممکونسوزدور. غرب و شرقی، کلاسیکا و چاغداشلیغی، کینو و ادبیاتی، شعر و نثری، ادبی نظریه‌‌ و بدیعی پراکتیکانی بیر آرايا گتیرن ایلقار فهمی ایسه بدیعی فیکرین يئنی اونیورساللاشما جهدی‌نین سجیوی ایفاده‌چیسی کیمی گؤرونور. آمّا بو اونیورسالیزم ایلقارین اؤزللیکله ده ائسه‌یست جهدلرینده بعضاً فورمال تأثیر باغیشلايیر. 
ادبی گنجلیین 90-جی ایللردن بوگونه قدرکی ان عمومی -طبیعی کی، قاچیلماز سوبيئکتیویزمدن خالی اولمايان منظره‌سی تخمیناً بئله‌دیر. 
***

بس، بوگونون گنجلری نَيی نئجه يازیر؟ اوخوياجاغینیز آنتولوگيايا توپلانمیش 70-ه قدر گنجدن سئچمه‌لر بو سوالا عيانی جاوابدیر. 
آنتولوگيالار عادتاً شعر و نثردن عبارت اولور. بو کتاب ایسه ادبی-تنقید، نثر، شعر و درام کیمی 4 بؤلومدن عبارتدیر و عنعنه‌‌دن فرقلی اؤنجه شعر يوخ، ادبی-تنقید وئریلیب. نیيه؟ 
گنجلرین چوخو ادبیاتا شعر و يا نثرله گلیر و بو، يارادیجیلیق ساحه‌‌لری آراسیندا دیسبالانس يارادیر -گؤرورسن کی، گنج شاعر و ناثرلر وار، آمّا تنقیدچیلری يوخدور. حال‌بوکی، هر هانسی ادبی نسلین اير-اسکیگینی ان ياخشی اونلارین ياشیدی اولان تنقیدچی گؤستره بیلر. مثلا، اويغون دؤنملرین ادبیاتی م. حسین، ق. خلیلوو، ي. قارايئو، آ. افندیيئو، ائلچین، ن. پاشايئوا، آ. ممدوو، ن. جاببارلی، آ. حسینوو، و. يوسیفلی، ن. شمسیزاده و دیگرلری‌نین يازیلاریندا ساده‌جه اؤز عکسینی دئيیل، هم ده بو يازیلارلا اؤز بوتؤولويونو تاپیر. بونو نظره آلیب، آنتولوگيايا آنالیتیک يازیلار دا داخل ائتدیک. البته‌‌، بو يازیلار سؤزون جدی آنلامیندا ادبی-تنقید اؤرنکلری اولماقدان داها چوخ، ان ياخشی حالدا اوغورلو قلم مشقلریدیر. لاکین اونلارین بعضیلری، اؤزللیکله ده قیسمت روستمووون پارلاق اوسلوب، آخیجی دیلله يازیلمیش «تریئرین میفولوگیاسی» مقاله‌سینده گله‌جه‌يین جدی صنعت تحلیلچیسینی گؤرمه‌مک ممکون دئيیل. اونون بیر چوخ فیکیرلری‌نین ویکی‌پئدیک معلومات کاراکتری داشیماسی، دنیا رئژیسورلاری‌نین ایدئولوژی يؤندن ان ضررلیسینه دبه اويغون سیمپاتياسی بئله بو قناعته مانع اولمور. 
بونونلا بئله، قیسمته عنوانلاياجاغیم سواللار وار: 
– گؤره‌سن، گنجلری نیيه بلبول يوخ، قارغا، ملک يوخ، شیطان، مجیدی يوخ، تریئر، الله يوخ، دجّال اؤزونه چکیر؟ «الله‌ین رنگلری»نین (مجیدی) «دجّال»دان (تریئر) نَيی پیسدیر کی؟ سئوگی، امید و ایمانی يوخ، نیفرت، امیدسیزلیک و کفرو يايان صنعته بو آشیری وورغونلوق هارداندیر؟ 
– بلکه، يوز ایللر بويو تبلیغ ائدیلدییندن جاذبه‌سینی ایتیرن «آغ کتاب»-ا باخاندا ایندیيه‌جن گیزله‌دیلن «قارا کتاب» گؤزه (سؤزه!) يئنی گؤرونور؟ 
– بلکه، بو ماراق ياساق ائدیلن ميوه‌نین شیرینلییندن ایره‌لی گلیر؟ 
– بلکه، گنجلری اؤزونه چکن تریئرکیمیلری‌نین «سرت»، «آمانسیز»، «گذشت‌سیز»، «بزک-دوزکسیز» حقیقت ادعاسیدیر؟ بَيم، اصل حقیقتین بو ادعانین او اوزونده قالدیغی، بیر آز درینه گئدن کیمی تریئریزمین روحی کورلوقدان دوغان ایللوزیيادان -«قارانلیقدا رقص ائله‌مکدن» باشقا بیر شئي اولمادیغی آيدین دئيیل؟ 
– بلکه، الله‌سیز دنیادا انسان اؤزونو معنوی تضییقدن آزاد حس ائدیر؟ دوغرودانمی، 90-جی ایللرین کاتاکلیزملری او دؤورده اؤز اوشاقلیغینی ياشايان گنجلرین روحوندا بونجا زده‌لنمه‌لره سبب اولوب؟ 
– بلکه، سبب تاریخ يوخ، گله‌جکده‌دیر -روبوتلاشما ائراسی اؤنجه‌سی ادبیاتین قیسمتی روحسوزلوقدور؟ 
اصلینده، حضرتی موسی‌نین قیزیل لؤوحه‌‌سینه يازیلماغا لايیق و هامیسی بیر يئرده 10 سوال! آمّا نه تانری حؤکمو، نه ده فاریسئي قانونو يوخ، ساده‌جه سوال. لاکین مسئله‌‌ بو سواللارلا بیتمیر، ادبیاتین فرقلی ساحه‌‌لرینه ميل ائدن قیسمت، منجه، آشیری انرژی ایتکیسینه يول وئریر. اولسون کی، من اوخومامیشام، آمّا 30 ياشینی آرتیق گئریده قويان بو گنجین هانسیسا ژانردا مؤهور ووردوغو يازیسی يادیما گلمیر. حال‌بوکی، او ایندیيه‌جن بئله بیر يازیيا آرتیق چوخدان امضا آتمالی و استعدادین ایلکین آچیلیشینی (پارتلايیشینی!) گؤسترن بو يازی اونون صنعت وثیقه‌‌سینه چئوریلمه‌لی ايدی. بو يازینی اوخويوب دئمه‌لی ايدین کی، باخ، قیسمت بودور! حتی سو کیمی لطیف بیر شئي بئله عینی نقطه‌‌يه آردیجیل دوشسه، داشی دئشه بیلر. ایللر گئدیر و منجه، قیسمت بو حاقدا دوشونمه‌لیدیر. 
عمومیتله گؤتورنده ایسه او، سون 30 ایلده اوزه چیخانلار آراسیندا حمید و ایلقارلا ياناشی اینتللکتوالیزمه ادعالی اوچ نفردن بیریدیر. هرچند کی، بو اینتللکتین سجیه‌سی ایلقاردا حمیددن، قیسمتده ایسه ایلقاردان فرقلیدیر، اؤزو ده او درجه‌‌ده کی، هر دفعه‌‌ سجیه‌سینی ديَیشدییندن آخیردا گلیب ائرودیسیيايا چئوریلیر (بیزده بیر قايدا اولاراق اینتللکت و ائرودیسیيانی قارشیدیریرلار، حال‌بوکی، بونلار فرقلی شئيلردیر) آمّا بو، قیسمتین سؤزوگئدن مسئله‌‌ده اؤز ياشیدلاری آراسیندا فورپوستا چیخماسینا مانع اولمور. منیم ایندی قیسمت مسئله‌‌سی اوزرینده اؤزل دايانماغیم، اونون تنقیدینه گئنیش يئر آيیرماغیم دا تصادفی اولمايیب، جدی پرسپکتیو وعد ائدن بو ائرودیت گنجین تکجه نقصانلاری يوخ، هم ده امکانلاری ايلا باغلیدیر. هر کسدن ده قابلیتینه گؤره گؤزله‌نیلیر. 
گونئل ائيوازلی‌نین «پوست انسان» مقاله‌سینی بیر مدت اؤنجه «ادبیات قزئتی»نده اوخوموشدوم و آنتولوگيايا محض بو يازینی وئرمه‌سینی اؤزوم اونا تکلیف ائله‌دیم. اینانمیرام کی، ان قاباقجیل آوروپا اؤلکه‌سینده بئله گنج يازارلار آنتولوگياسی دنیا ادب-فلسفی فیکری‌نین بو سون آنلايیشینا دایر يازی ايلا آچیلسین. حال‌بوکی، «پوست انسان» سؤزو ایلک دفعه‌‌ 1999-جو ایلده غرب فلسفه‌سینه گلنده بیزده حتی پوست مدرنیزم مجادیله‌سی بئله باشلامامیشدی. گونئلین پوست انسانا بیرطرفلی (پوزیتیو!) ياناشماسی و اونو ملی‌لشدیرمه (حروفی‌لشدیرمه!) جهدینه باخماياراق، آنلايیشی تانیتماق ایسته‌يی راضیلیق دوغورور. اینانیرام کی، او، بیلگیلرینی گلیشدیرمک شرطی‌له بیر نئچه ایل سونرا اورتايا پوست انسان و اونون ادبیاتدا ایفاده‌سی ايله باغلی يئتکین بیر کتاب قويا بیلر. ذکا و فهمینه گووندییم کئچمیش طلبه‌‌مده بو داخلی امکانی گؤرورم. 
يئری گلمیشکن دئيیم کی، گونئلین -گنج بیر خانیمین فلسفی، اؤزللیکله ده، ائزوتئریک ادبیاتا ماراغی، ي. بلاواتسکايا، م. گئندئل، ياخود ر. گئنونو اوخوماسی منیم اوچون سؤزون ياخشی آنلامیندا گؤزله‌نیلمز اولدو. البته‌‌، بو ماراق ائلخان، حمید، خانمیر، سلیم و ایلقاردا دا وار. آمّا گونئل بو مسئله‌‌ده ياشیدلاری آراسیندا، يقین کی، بیرینجیدیر و آرزو ائدیرم کی، اونون ائزوتئریک و بدیعی فیکری بیر آرايا گتیرمک جهدلری آدینی چکدیکلریمدن داها اوغورلو آلینسین. چونکی تکجه گنج يازارلار آراسیندا يوخ، عموما ادبیاتیمیزدا ائزوتئریک (باطینی!) تعییناتلی امضايا احتیاج وار. 
آمّا بوردا بیر قئيد ائله‌مک زوروندايام و بو، ساده‌جه گونئل يوخ، عموما قلم آداملاریمیزا عایددیر -هر هانسی مسئله‌‌ده تأثیرلندیین قايناقلاری گؤسترمه‌مک. آخی، پوست انسان موضوع‌سويلا باغلی دنیادا، ائله بیزیم اؤزوموزده ده يازانلار وار، اؤزوندن اؤنجه‌کینی يادا سالماق ایسه رسمی پروسئدور، ان آزی اتیکت قايداسیدیر. 
عینی فیکری اؤزونون کیچیک حجملی ائسسه‌لرینده ملی و دنیا ادبی-مدنی فاکتلارینا سؤيکه‌نیب، سؤز، سس و رنگی فوندامنتال ائستئتیک کاتئقوریالار کیمی چؤزمه‌يه چالیشان علمین نوریيه ده عاید ائتمک اولار. 
من بو قئيدلری ائتمه‌يه ده بیلردیم، آمّا هر ایکی گنجی آز-چوخ تانیدیغیمدان امینم کی، اونلار بونو مریفت صاحبینه اويغون آنلايیشلا قارشیلاياجاق. فضولی دئمیشکن، «طریق اهلینه عادتدیر تواضع آشینا گؤرگج». گونئل و علمینی طریق (يول) اهلی سايیر، هله ایلک کؤورک آددیملارینی آتدیقلاری بو يولچولوقدا اونلارا اوغورلار آرزو ائدیرم. آمّا هر ایکیسینه خاطرلاتماق ایسته‌يیرم -چتین يولا گیرمیسیز، بیر آز دا درینه گئتسز، ایسته‌سه‌نیز بئله گئری دؤنه بیلمه‌يه‌جکسیز. اوردان گئریيه يول اولمور. 
نسیمی حاقیندا ليلا اسدوللايئوانین علمی-کوتلوی، شهلا آصلانین پوبلیسیست اوسلوبداکی يازیلاری گنجلرین آکتواللیق دويغوسوندان خبر وئریر. آخی، رئسپوبلیکا پریزیدنتی جناب الهام علی‌یئو 2019-و نسیمی ایلی اعلان ائدیب! آرزو ائدیرم کی، گنجلرین داهی شاعره ماراغی ساده‌جه گونون طلبیندن (دبیندن!) دوغمايیب، آردیجیل سجیه داشیسین و گله‌جکده ده داوام ائتسین. 
تورال آدی‌شیرینین اؤز هم مکانی ب. واهابزاده‌نین، گولنار سمانین ایسه اؤز همزامانی روسلان دوست علی‌نین شعرلری حاقدا يازیلاری گنج آراشدیرماچیلارین سووئت دؤنمی کلاسیکلری و اؤز ياشیدلارینا ياناشماسی کیمی ماراقلیدیر. شعر چابالاری دا گؤسترن تورالین مقاله‌سی گؤستریر کی، يوکسک ضیالی ائتیکاسی ايلا سئچیلن بو گنج گله‌جک ادبی کاريئراسینی عموما تنقیده ده باغلايا بیلر و بلکه ده، بو داها ياخشی اولار. بو هم ده اونا گؤره لازیمدیر کی، سون ایللر تنقیده گلنلرین چوخو خانیملاردیر: ب. علی‌بيلی، ای. موسايئوا، ن. جاببارلی، ائ. آکیمووا، م. واحید… نهايت، گولنارین اؤزو. 
گولنار ادبیات اینستیتوتونون دوکتورانتی، ایکی مونوقرافيانین مؤلفیدیر (اونلاردان بیری حتی آذربایجانین سرحدلریندن کناردا ایشیق اوزو گؤروب) آنتولوگيايا وئردیی مقاله‌سیندن ده گؤرونور کی، پئشه‌کار تنقیده ادعالیدیر. آمّا بیر چوخ تنقیدچیلر کیمی اونون دا يازیسیندا ماراقلی اینجله‌مه‌لرله ياناشی عمومیلشدیرمه گؤرمه‌دیم. او، روسلانین شعرلرینی میصراع-میصراع آنالیز ائدیر، آمّا بو استعدادلی شاعر حاقیندا سنتز آپارمیر. ائله بیل کی، آوتوماتی سؤکوب، ائله‌جه آلت-اوست قويورسان. حال‌بوکی، مقصد اونو ساده‌جه سؤکمک يوخ، اؤيرنمک و سازلاماق، سونرا يیغاراق، داها پئشه‌کار آتش آچماقدیر. 
(ardı var – آردی وار)

Çevirəni: ( ائلیار پولاد ) ELYAR POLAD

Müəllif: ( اسد جهانگیر ) ESAD CAHANGİR

USTAC.AZ

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ   WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

ƏSƏD CAHANGİR YAZIR

Son illərdə dünyasını dəyişmiş gənc yazarlar –  Fərhad Mete,Zərdüşt Şəfi, Mövlud Mövludvə  II  Mahmudun ruhuna ithaf edirəm. 

GƏNC YAZARLAR (90-LARDAN SONRA) HAQQINDA
 ƏSƏD CAHANGİR – اسد جهانگیر

Əsəd Cahangir “Gənc yazarlar nə istəyir?”:

Birinci hissə    

Möhtərəm oxucu!    Öncə  onu deyim ki, indiyə qədər gənc yazarların 4 antologiyasının tərtibçisi olmuşam. Bunlardan birincisini (2004) Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anarın, ikincisini (2016) Tərcümə Mərkəzinin direktoru Afaq Məsudun, üçüncüsünü (2017) Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla xanım Əliyevanın, nəhayət, bu sonuncusunu yenə də Anar müəllimin təklifiylə hazırlamışam. Bəs, bu 15 il, bir az da geniş götürsək, siyasi müstəqilliyə qovuşduğumuz 30 ildə gənc yazarların düşüncəsində nələr axıb, nələr bulanıb, nələr durulub, bir sözlə, hansı dəyişmələr baş verib?   Ədəbi gəncliyin aşağı-yuxarı hər on ildə  bir yol üzə çıxan dalğalarını durğun suya atılmış daşın yaratdığı çevrələrə bənzədirəm. Daş 90-cı illərin başlanğıcında atılmış, dəyişkənlik onda olmuşdu,  indi o daşın yaratdığı dalğalanmalar gedir. Amma bu, müstəqillik dönəmi ədəbi gənclərinin ayrı-ayrı nəsilləri arasındakı müəyyən fərqləri inkar etmir.         Ədəbi gəncliyin 80-90-cı illər təmsilçiləri – M.Köhnəqala, R.Qaraca, E.Z.Qaraxanlı, H.Herisçi, A. Yaşar, Y.Əliyev, E.Hüseynbəyli, R.Məcid, Ə.Nuri,  A.Turan, E.İsgəndərzadə, E.Başkeçid, Salam, Ə.Qiyas, M.Cəfərli, S.Əhməd, H.Şəmi, F.Uğurlu, E.Mirzəbəyli, O.Fikrətoğlu, D.Osmanlı, P.Cəbrayıl, R.Sabir, Q.Ağsəs, Q.Yaquboğlu, B.Əvəzoğlu, E.Muradxanlı, Xanəmir, A.Xan, S.Babullaoğlu və digərləri tarixdə ən nəhəng imperiyanın çöküşünü görmüş, “fırtınadan doğulmuşdular.” Filosoflardan  Uilyam Ceymsin bir sözü var – “çox böyük tarix lazımdır ki, heç olmasa bir az ədəbiyyat alınsın”. Yazmağa tarixin qlobal parçalanma dönəmində başlayan bu gənclərin yaradıcılığında “bir az ədəbiyyat”  alınırdı.

     Amma, məncə,  onların önəmli bir qismi (bəlkə də heç biri) öz daxili imkanını sözün tam anlamında gerçəkləşdirə bilmədi:  – Bayram  90-cı illər ədəbi-tənqidinin qaranlıq göylərində bir şimşək kimi çaxıb, bir ulduz kimi axıb keçdi;  – poetik ilhamlarını son 20 ildə dincə qoyan Salam və Qulu ötən yüzilin (minilin!) “canlı klassikləri” kimi qalmağa üstünlük verdilər;  – Əlizadənin şeir, Elçin (Hüseynbəyli) və Mübarizin nəsr çabaları daha çox kəmiyyət artımıyla səciyyələndi;  – Elxanın türkçü şeirlərdən şəhər poeziyasına, Rasim, Səhər, Pərviz, Qurban, Xanəmirin şeirdən nəsrə keçidi, Həyat və Səlimin şeirdən heç yerə keçməməsi də qeyri-adi uğurla sonuclanmadı;  – Azad və Yaşar orijinal yaradıcılığı bədii çevirməyə, Rəşad qəzetçiliyə, Orxan telejurnalistikya, Elçin (Mirzəbəyli)  siyasi, Rəsmiyyə elmi, Aydın Xan ictimai fəaliyyətə dəyişdi;  – Dəyanət 10-15 il öncəki şeirləri, Fəxri hekayələrinin havasından hələ də çıxmaq istəmir;  – şeirlərindəki uğurlara baxmayaraq, Həmidin də son işi – “Solaxay” romanının parlaq bədii özəlliyindən danışmaq şişirtmə olardı; romanın hətta inqilabi ideya və postinsan qəhrəmanı belə bu barədə ürəklə və birmənalı söz açmağa ciddi əsas vermir;  – şeirdən nəsrə keçiddə bədii tarazlığı saxlayan Murad, fəlsəfi altyapı (daosizm), bitkin süjet və parlaq üsluba malik “Min yol mənə söylər” romanıyla bir addım irəli atan isə Etimad oldu;  amma Etimadın romanı bir az da on səkkizinci yüzil (!) türkmən şairi (!!) Məhtimqulu (!!!) ruhundakı şeirlərinə nəzərən irəliləyiş kimi görünür.     90-cı illərin sonu, 2000-ci illərin başlanğıcında qalxan yeni dalğanın təmsilçiləri – Z.Əzəmət, S.Baycan, Ş.Ağayar, S.Sədaqətoğlu, A.Yenisey, N.Kamal, Q.Turalı, Ə.Əkbər, S.Elsevər, E.Aslanbəyli, G.Mövlud, S.Çılğın, C.Cavanşir müəyyən istisnaları –K.Hacı, Ə.Cabbarlı,  F.Hüseynbəyli –  çıxmaqla Allah, millət və topluma nihilisit yanaşırdılar. Çünki onlar təkcə postmodernist yox, həm də posttravmatik dönəmin yetirmələriydi. Əksərən sosioloji qatda düşünən, toplumla öcəşən, “ədəbi iqtidar”a qarşı “müqəddəs müharibə”yə çağıran bu gənclər üçün metafizika o qədər də önəmli deyildi.  Bu, 90-cı illərin yerlə-göylə əlləşən “metafizik qiyamçı”larından  sonra bədii fikrin, şübhəsiz ki,  dayazlaşması əlamətiydi. İndi – üstündən 20 il keçəndən sonra daha aydın görünür ki, onların Elxan kimi türkçü, Xanəmir kimi sufi, Elçin (İsgəndərzadə) kimi modernist, Murad və Salam kimi postmodernist, Rasim və Səlim kimi eksperimentalist, Əlizadə kimi lirik şairləri, Etimad kimi daosist, Fəxri kimi magik realist nasirləri, Qulu kimi “novellisti”, Azad və Yaşar kimi tərcüməçisi, Rəşad kimi redaktoru, Pərviz kimi ziyalısı, Səhər kimi Səhəri, Həyat kimi Həyatı, nəhayət, Həmid kimi metafiziki olmadı. Postmodernizmin ilk örnəkləri Həmidin məşhur çantasından çıxdığı kimi, postinsanın qaranquşu da onun yazı(q) masasından uçdu.     Hər şeyə, hamıya tənqidi yanaşan 2000-cilər bir neçə uğursuz çabaya baxmayaraq, lazımı filoloji özülün olmaması üzündən özlərinin  hətta Bayram kimi bir çaxım- – bir axımlıq tənqidçilərini də yetirə bilmədilər. Və bunun heyfini öncəki ədəbi nəsillərin tənqidçiləri, özəlliklə də mənim  üzərimə illərlə sürən ardıcıl, mütəşəkkil  (və bəhrəsiz!) hücum cəhdlərində çıxmağa çalışdılar. O qaragüruhçu hücumlar bir az fərqli biçim, amma eyni bəhrəsizliklə bu gün də davam edir.     Z.Şəfi, F.Mete, M.Mövlud, İ.Mahmud, Q.Rüstəmov, M.Ağaoğlu, P.Nurəliyeva, A.Əlizadə, R.Nazimqızı, C.Zeynallı, A.Amin, Q.İman, K.Arif, E.Barat, S.İbrahimova, F.Hüseyn, S.Talıblı, A.Əlioğlu, A.Ayvaz və digərləri ilə təmsil olunan növbəti  dalğanın əksər üzvləri istər siyasi, istərsə də ədəbi baxımdan öncəkilərdən öz mötədil yanaşmalarıyla seçilirdilər. Bu durmadan yeniləşən tarixi durumla bağlıydı. Onlar coşqun siyasi, inqilabi, hərbi olayların tarixə qovuşduğu dönəmin  gəncləriydi – xaotik keçid dövrü artıq başa çatmışdı. Birinci dalğanın bir çox təmsilçilərindən fərqli bu gənclər Qorki  adına “litinstitut”u bitirməmiş, rus dili və mədəniyyətinin təsiriylə formalaşmamışdılar.  Amma ikinci dalğanın üzvləri kimi sadəcə Azərbaycan ədəbi mühitinin də yetirməsi deyildilər.  Onların aparıcı imzaları internet, televiziya, mətbuat, tərcümə hesabına Avropa ədəbiyyatıyla dialoqda yetişirdilər.     Ayrıca bir qol yaradan A.Buzovnalı və Ə.Qurbanlının yaradıcılığı göstərirdi ki, əruzun yeni dirçəlişi yeni ifadə vasitələri istəyir, duyğusal və idraki gücünü tükətmiş çoxsərlik təşbeh və istiarələrlə bunu eləmək isə getdikcə daha mümkünsüzdür. Qərb və şərqi, klassika və çağdaşlığı, kino və ədəbiyyatı, şeir və nəsri, ədəbi nəzəriyyə və bədii praktikanı  bir araya gətirən İlqar Fəhmi isə bədii fikrin yeni universallaşma cəhdinin səciyyəvi ifadəçisi kimi görünür. Amma bu universalizm  İlqarın özəlliklə də esseist cəhdlərində bəzən formal  təsir bağışlayır.    Ədəbi gəncliyin 90-cı illərdən bugünəqədərki ən ümumi – təbii ki, qaçılmaz subyektivizmdən xali olmayan–  mənzərəsi təxminən belədir.  ***

   Bəs, bugünün gəncləri nəyi necə yazır? Oxuyacağınız antologiyaya toplanmış 70-ə qədər gəncdən seçmələr bu suala əyani cavabdır.    Antologiyalar adətən şeir və nəsrdən ibarət olur. Bu kitab isə ədəbi-tənqid, nəsr, şeir və dram kimi 4 bölümdən ibarətdir və ənənədən fərqli öncə şeir yox, ədəbi-tənqid verilib. Niyə?     Gənclərin çoxu ədəbiyyata şeir və ya nəsrlə gəlir və bu, yaradıcılıq sahələri arasında disbalans yaradır – görürsən ki, gənc şair və nasirlər var, amma tənqidçiləri yoxdur. Halbuki, hər hansı ədəbi nəslin əyər-əskiyini ən yaxşı onların yaşıdı olan tənqidçi göstərə bilər. Məsələn, uyğun dönəmlərin ədəbiyyatı M.Hüseyn, Q.Xəlilov, Y.Qarayev, A.Əfəndiyev, Elçin, N.Paşayeva, A.Məmmədov, N.Cabbarlı, A.Hüseynov, V.Yusifli, N.Şəmsizadə və digərlərinin yazılarında sadəcə öz əksini deyil, həm də bu yazılarla öz bütövlüyünü tapır. Bunu nəzərə alıb, antologiyaya analitik  yazılar da daxil etdik. Əlbəttə, bu yazılar sözün ciddi anlamında ədəbi-tənqid örnəkləri olmaqdan daha çox, ən yaxşı halda uğurlu qələm məşqləridir. Lakin onların bəziləri, özəlliklə də Qismət Rüstəmovun parlaq üslub, axıcı dillə yazılmış “Trierin mifologiyası” məqaləsində gələcəyin ciddi sənət təhlilçisini görməmək mümkün deyil. Onun bir çox fikirlərinin vikipedik məlumat xarakteri daşıması, dünya rejissorlarının ideoloji yöndən ən zərərlisinə  dəbə uyğun simpatiyası belə bu qənaətə mane olmur. 

      Bununla belə, Qismətə ünvanlayacağım suallar var: – Görəsən, gəncləri niyə bülbül yox, qarğa, mələk yox, şeytan, Məcidi yox, Trier, Allah yox, Dəccal özünə çəkir? “Allahın rəngləri”nin (Məcidi) “Dəccal”dan (Trier) nəyi pisdir ki? Sevgi, ümid və imanı yox, nifrət, ümidsizlik və küfrü yayan sənətə bu aşırı vurğunluq hardandır?– Bəlkə, yüzillər boyu təbliğ edildiyindən cazibəsini itirən “ağ kitab”a baxanda indiyəcən gizlədilən “qara kitab” gözə  (sözə!) yeni görünür?– Bəlkə, bu maraq yasaq edilən meyvənin şirinliyindən irəli gəlir?– Bəlkə, gəncləri özünə çəkən trierkimilərinin “sərt”, “amansız”,  “güzəştsiz”, “bəzək-düzəksiz” həqiqət iddiasıdır? Bəyəm, əsl həqiqətin bu iddianın o üzündə qaldığı, bir az dərinə gedən kimi trierizmin ruhi korluqdan doğan illüziyadan – “qaranlıqda rəqs eləməkdən” başqa bir şey olmadığı aydın deyil?– Bəlkə, Allahsız dünyada insan özünü mənəvi təzyiqdən azad hiss edir? Doğrudanmı, 90-cı illərin kataklizmləri o dövrdə öz uşaqlığını yaşayan gənclərin ruhunda bunca zədələnmələrə səbəb olub?– Bəlkə, səbəb tarix yox, gələcəkdədir – robotlaşma erası öncəsi ədəbiyyatın qisməti ruhsuzluqdur?     Əslində, Həzrəti Musanın qızıl lövhəsinə yazılmağa layiq və hamısı bir yerdə 10 sual! Amma nə Tanrı hökmü, nə də farisey qanunu yox, sadəcə sual. Lakin məsələ bu suallarla bitmir, ədəbiyyatın fərqli sahələrinə meyl edən Qismət, məncə, aşırı enerji itkisinə yol verir. Olsun ki,  mən oxumamışam, amma 30 yaşını artıq geridə qoyan bu gəncin hansısa janrda möhür vurduğu yazısı yadıma gəlmir. Halbuki, o indiyəcən belə bir yazıya artıq çoxdan imza atmalı və istedadın ilkin açılışını (partlayışını!) göstərən bu yazı onun sənət vəsiqəsinə çevrilməliydi. Bu yazını oxuyub deməliydin ki, bax, Qismət budur! Hətta su kimi lətif bir şey belə eyni nöqtəyə ardıcıl düşsə, daşı deşə bilər. İllər gedir və məncə, Qismət bu haqda düşünməlidir.     Ümumiyyətlə götürəndə isə o, son 30 ildə üzə çıxanlar arasında Həmid və İlqarla yanaşı intellektualizmə iddialı üç nəfərdən biridir. Hərçənd ki, bu intellektin səciyyəsi İlqarda Həmiddən, Qismətdə isə İlqardan fərqlidir, özü də o dərəcədə ki, hər dəfə səciyyəsini dəyişdiyindən axırda gəlib erudisiyaya çevrilir (Bizdə bir qayda olaraq intellekt və erudisiyanı qarşıdırırlar, halbuki, bunlar fərqli şeylərdir) Amma bu, Qismətin sözügedən məsələdə öz yaşıdları arasında forposta çıxmasına mane olmur.  Mənim indi Qismət məsələsi üzərində özəl dayanmağım, onun tənqidinə geniş yer ayırmağım da təsadüfi olmayıb, ciddi perspektiv vəd edən bu erudit gəncin təkcə nöqsanları yox, həm də imkanlarıyla bağlıdır. Hər kəsdən də qabiliyyətinə görə gözlənilir.         Günel Eyvazlının “Postinsan” məqaləsini bir müddət öncə  “Ədəbiyyat qəzeti”ndə oxumuşdum və antologiyaya məhz bu yazını verməsini özüm ona təklif elədim. İnanmıram ki, ən qabaqcıl Avropa ölkəsində belə gənc yazarlar antologiyası dünya ədəb-fəlsəfi fikrinin bu son anlayışına dair yazıyla açılsın. Halbuki, “postinsan” sözü ilk dəfə 1999-cu ildə qərb fəlsəfəsinə gələndə bizdə hətta postmodernizm mücadiləsi belə başlamamışdı. Günelin postinsana birtərəfli (pozitiv!) yanaşması və onu milliləşdirmə (hürufiləşdirmə!) cəhdinə baxmayaraq, anlayışı tanıtmaq istəyi razılıq doğurur. İnanıram ki, o, bilgilərini gəlişdirmək şərtilə bir neçə il sonra ortaya postinsan və onun ədəbiyyatda ifadəsiylə bağlı yetkin bir kitab qoya bilər. Zəka və  fəhminə güvəndiyim keçmiş tələbəmdə bu daxili imkanı görürəm. 

     Yeri gəlmişkən deyim ki, Günelin – gənc bir xanımın  fəlsəfi, özəlliklə də, ezoterik ədəbiyyata marağı, Y.Blavatskaya, M.Gendel, yaxud R.Genonu oxuması mənim üçün sözün yaxşı anlamında gözlənilməz oldu. Əlbəttə, bu maraq Elxan, Həmid, Xanəmir, Səlim və  İlqarda da var. Amma Günel bu məsələdə yaşıdları arasında, yəqin ki,  birincidir və arzu edirəm ki, onun ezoterik və bədii fikri bir araya gətirmək cəhdləri adını çəkdiklərimdən daha uğurlu alınsın. Çünki təkcə gənc yazarlar arasında yox, ümumən ədəbiyyatımızda ezoterik (batini!) təyinatlı imzaya ehtiyac var.        Amma burda bir qeyd eləmək zorundayam və bu, sadəcə Günel yox, ümumən qələm adamlarımıza adiddir – hər hansı məsələdə təsirləndiyin qaynaqları göstərməmək. Axı, postinsan mövzusuyla bağlı dünyada, elə bizim özümüzdə də  yazanlar var,   özündən öncəkini yada salmaq isə rəsmi prosedur, ən azı etiket qaydasıdır.     Eyni fikri özünün kiçik həcmli esselərində milli və dünya ədəbi-mədəni faktlarına söykənib, söz, səs və rəngi fundamental estetik kateqoriyalar kimi çözməyə çalışan Elmin Nuriyə də aid etmək olar.    Mən bu qeydləri etməyə də bilərdim, amma hər iki gənci az-çox tanıdığımdan əminəm ki, onlar bunu mərifət sahibinə uyğun anlayışla qarşılayacaq.  Füzuli demişkən, “təriq əhlinə adətdir təvazö aşina görgəc”. Günel və Elmini təriq (yol) əhli  sayır, hələ ilk kövrək addımlarını atdıqları bu yolçuluqda onlara uğurlar arzu edirəm. Amma hər ikisinə xatırlatmaq istəyirəm – çətin yola girmisiz, bir az da dərinə getsəz, istəsəniz belə geri dönə bilməyəcəksiz. Ordan geriyə yol olmur.    Nəsimi haqqında Leyla Əsədullayevanın elmi-kütləvi, Şəhla Aslanın publisist üslubdakı yazıları gənclərin aktuallıq duyğusundan xəbər verir. Axı, Respublika Prezidenti cənab İlham Əliyev 2019-u Nəsimi ili elan edib! Arzu edirəm ki, gənclərin dahi şairə marağı sadəcə günün tələbindən (dəbindən!) doğmayıb, ardıcıl səciyyə daşısın və gələcəkdə də davam etsin.      Tural Adışirinin öz həmməkanı B.Vahabzadənin, Gülnar Səmanın isə öz həmzamanı Ruslan Dost Əlinin şeirləri haqda yazıları gənc araşdırmaçıların sovet dönəmi klassikləri və öz yaşıdlarına yanaşması kimi maraqlıdır. Şeir çabaları da göstərən Turalın məqaləsi göstərir ki, yüksək ziyalı etikasıyla seçilən bu gənc gələcək ədəbi karyerasını ümumən tənqidə də bağlaya bilər və  bəlkə də, bu daha yaxşı olar. Bu həm də ona görə  lazımdır ki, son illər tənqidə gələnlərin çoxu xanımlardır: B.Əlibəyli, İ.Musayeva, N.Cabbarlı, E.Akimova, M.Vahid… nəhayət, Gülnarın özü. 

    Gülnar Ədəbiyyat İnstitutunun doktorantı, iki monoqrafiyanın müəllifidir (onlardan biri hətta Azərbaycanın sərhədlərindən kənarda işıq üzü görüb) Antologiyaya verdiyi məqaləsindən də görünür ki, peşəkar tənqidə iddialıdır. Amma bir çox tənqidçilər kimi onun da yazısında maraqlı incələmələrlə yanaşı ümumiləşdirmə görmədim. O, Ruslanın şeirlərini misra-misra analiz edir,  amma bu istedadlı şair haqqında sintez aparmır. Elə bil ki, avtomatı söküb, eləcə alt-üst qoyursan. Halbuki, məqsəd onu sadəcə sökmək yox, öyrənmək və  sazlamaq, sonra yığaraq, daha peşəkar atəş açmaqdır. 

Ardı var : (II hissə)

Müəllif: Esad Cahangir

USTAC.AZ

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ   WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

Zaur Ustac – 16 – cı yazı

BİR KİTABA YÜKLƏNMİŞ MİN FİKİR

                                VƏ YA

     TƏRANƏ MƏMMƏDİN “TOR” – U

ON ALTINCI YAZI

Salam olsun, dəyərli oxucum. Uca Yaradana dünyadakı kəlmələrin sayı qədər şükürlər olsun ki, yenidən sizlərlə görüşmək nəsibimiz oldu. Sözün həqiqi mənasında nə xoş halımıza…

Öncə onu qeyd etmək istəyirəm ki, bu yazını sayca on beşinci olan “Yazarlar və yazılar” məqaləsinin əlavəsi və ya tamamlayıcı bir hissəsi kimi də qəbul etmək olar. Həmin yazıda ümumi şəkildə və daha qlobal səpkidə romançılıqdan söhbət getdiyindən oxucunun fikrini dolaşdırmamaq məqsədi ilə bu yolu seçdim. Onu da əlavə edim ki, bundan bir sonrakı, yəni “Hərb mövzulu yazılar” adlı on yeddinci yazı ilə bu məsələ tamamlanır. Ümumiyyətlə, bu yazılar nədən yaranır? Yazmaq bir ehtiyacdır, vəssalam. Mühit, məqam və ya hər hansı bir an yazını sifariş edir və yazar da acizanə şəkildə qələmi əlinə götürüb yazmağa başlayır. Tam səmimi olaraq bildirmək istəyirəm ki, belə bir mövzuda yazı yazmaq istəyi hələ ötən əsrin 90-cı illərindən rəhmətlik Ziya Bünyadovun, tanınmış yazarlarımız Elçinin, Anarın yazdığı əsərlərlə tanış olduğum vaxtlardan yaranamışdı. Çox sonralar İlahinin qisməti Əhmədbəy Ağaoğlu haqqında Ülviyyə Hüseynlinin mükəmməl bir yazısı ilə tanış oldum və bu fikrim bir az da qüvvətləndi. Hamımızın yaxşı tanıdığı Elxan Elatlının şeir kitabı düşdü əlimə (şəxsi kitabxanamda Elxan Elatlının üç şeir kitabı var), oxudum valeh oldum. Eyni zamanda, artıq nə vaxtsa belə bir yazını mütləq yazacağımı özüm üçün dəqiqləşdirdim. Texniki istiqamətdə təhsil almış daha iki tanınmış şairimizin adını çəkməklə bu sözə qüvvət məsələsini yekunlaşdırmaq istəyirəm. Onlardan biri dəyərli şairimiz Abdulla Cəfər, digəri isə doğum günü də bu günlərə təsadüf edən milyonların sevimlisi, nəğməkar şair Vahid Əzizdir. 23 noyabr Vahid müəllimin ad günüdür, bu gün münasibəti ilə sevimli şairimizi təbrik edir, Uca Yaradandan ona uzun ömür, cansağlığı arzu edirik. Var olun, yazın, yaradın, dəyərli insan…

Nəhayət, Təranə Məmmədin “Tor” kitabı, bu kitabdakı eyni adlı povesti və digər fərqli problemlərdən bəhs edən oxşar motivli hekayələri ilə tanış olduqdan sonra yazı yarandı. Sual ola bilər ki, yuxarıda sadalanan müxtəlif tanınmış və o qədər də tanınmayan imzaların söhbətə nə dəxli… Bu kiçik yazıda iki məsələ; mükəmməl (standat və ya standarta yaxın) nümunələr və ədəbiyyatçı olmayan yazarların yaradıcılığındakı fərqli məqamlar üzərindən fikir yürüdərək “Tor” haqqında söhbət açacaq, bir kitaba yüklənmiş min fikrin mində birinə aydınlıq gətirməyə çalışacağıq. Yuxarıda sadaladığım əsaslarla, müasirlərimiz olan, özlərini ədəbiyyat sahəsində görən, görmək istəyən gənclərə faydası ola bilər – düşüncəsi ilə bu sətirləri qələmə alıram.

“Yazarlar və yazılar” yazısındakı fikri davam və inkişaf etdirərək bildirmək istəyirəm ki, insan hansı sahədə çalışırsa çalışsın (müəllim, həkim, mühəndis və s.), təbiətin, yaranışın, həyatın bir parçası olduğunu unutmamalıdır. Yaratdıqları ətrafa zərər vermədən onun özünə, inkişafına, rifahına xidmət etməlidir. Konkret yazarların, ədəbiyyatın probleminə gəlincə, yazar adı yaradıcılıq olan işlə elə məşğul olmalıdır ki, sözün əsl mənasında izi qalsın. Öz izi. Başqasının etdiyinin surətini çıxartmasın, özü nəsə yaratsın… Yəni, yazılan yazı zaman ötdükdən sonra dəyərini itirməsin, əksinə, dəyər qazansın, daha da əhəmiyyətli olsun. Nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, müəllifin kimliyindən asılı olmayaraq qələmdən çıxan yazı artıq özü-özlüyündə müəyyən bir ədəbi hadisədir. Bu o deməkdir ki, indi yazılanları yüz il sonra oxuyanlar bizim indiki həyat tərzimizdən, başımıza gələnlərdən az-çox səhih məlumatlar ala bilsinlər. Bugünkü yazı o informasiyanı daşımırsa, onun bir adı var – cəfəngiyyat… Məni bağışlayın, ədəbiyyatdan çox uzaq cəfəngiyyat… “Yazarlar və yazılar” yazısındakı fikrimi bir daha qabardaraq, altını cızaraq, vurğulamaq istəyirəm ki, insanlığa, onun ikişaf tarixinə xidmət etməyən istənilən yazılı nümunə müəllifinin kimliyindən asılı olmayaraq sadəcə kağız yığınıdır, vəssalam. Bu işdə deyərdim ki, ixtisaca filoloq olmayanların bəxti daha çox gətirib. Bu, əslində təbii və məntiqi nəticədir. Çünki onlar ədəbiyyatçı olmadığına, qayda-qanunlara o qədər də dərindən bələd olmadıqlarına görə yaratdıqları istər-istəməz orijinal, özünəməxsus alınır. Filoloji təhsil alanların məntiqi olaraq quruluş-struktur baxımından demək olar ki, həmən-həmən bir-birlərini təkrarlamasının əksinə olaraq, dəqiq elimlər sahəsində təhsil alanlar və ya hansısa yüksək dəqiqlik tələb edən sahədə çalışanların yaratdığı yaradıcılıq nümunələri sistemliliyi, yığcamlılığı, əhatəliliyi, tamlığı, bitkinliyi və özünəməxsusluğu ilə seçilir. Bu qeydlər heç də bütün ədəbiyyatçı yazarların yaratıqlarına aid deyil, nisbi və ümumi xarakter daşıyır. Belə geniş bir girişdən sonra həyatda olan bütün mövcudatın nisbiliyini də nəzərə alaraq yazının məqsədini açıqlamaq istəyirəm. Xüsusi ilə sözüm əlində qələm olanlara aiddir. Bu məsələ məni həmişə narahat edir və şeirlərdə də ara-sıra, yeri gəldikcə toxunuram.

Məsələn, “Söz müqəddəsdir”, “Vurğuna”, “Olub” şeirləri ünvanlı şəkildə, sırf bu məqsədlə qələmə alınmışdır. Yazımızın məqsədi Təranə Məmməd və onun yazmış oduğu “Tor” kitabı timsalında belə bir nümunənin olduğunu xatırlatmaqdır. Bu təqdimat özü-özlüyündə əgər heç bir təsir və mənafe olmasa, müasir dövrümüzdə də həcmindən asılı olmayaraq mükəmməl sənət əsəri yaratmağın mümkünlüyünü ortaya qoyur və varlığını nəzərimizə çatdırır. Haqlı sual oluna bilər, niyə Təranə Məmməd? Nə üçün “Tor”? Cavabı isə hələ girişdə sadaladığım məqamlar və məlumatın son dərəcə yeni – çağdaş olmasıdır. Ən yeni nümunə üzərindən yazarlarımızın yazılarına bir baxış deyək adına…

Qəhrəmanımızın nümunəsinə keçməzdən əvvəl söhbətimizin daha anlaşıqlı olması, yəni mənim qeydlərimin əsası və sizin mətləbə daha yaxın olmanızı təmin edəcəyinə inandığım üçün kiçicik bir ümumi məlumatlandırmaya ehtiyac duydum.

Beləliklə, tanınmış yazar Təranə Məmməd haqqında QISA ARAYIŞ:

Təranə Məmməd (Əliyeva Təranə Məmməd qızı) 1 iyun 1956-cı ildə anadan olub. Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsini bitirib. 1981-1990-cı illərdə Azərbaycan Dillər Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən kurslarda və eyni zamanda Bakı Dövlət Universitetində ərəb dilini tədris edib. Bir müddət Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Mətbuatda Dövlət Sirlərini Mühafizə Edən Baş İdarədə redaktor işləyib. Sonralar isə Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyində məsul vəzifədə çalışıb. Hal-hazırda ehtiyatda olan Polkovnik-leytenantdır. “Payızda bahar”, “Gözlərdən öpüb ayrılın”, “Etiraf, Priznanie” adlı şeir və nəsr kitablarının müəllifidir. Haqqında söz etdirən “Tor” kitabı müəllifin sayca dördüncü kitabıdır.

Müəllifin sayca dördüncü kitabı olan “Tor”a biz də məhz dörd tərəfdən yaxınlaşıb, fikrimizi dörd baxş bucağından gördüyümüz, dörd aspektdən əsaslandırmağa çalışacağıq. Həmin dörd meyar aşağıdakılardan ibarətdir:

– Kitabın dili,

– Struktur – quru luşu,

– Mövzu aktuallığı,

– Əhatəliliyi.

Yazının dili bütün dövürlərdə aktual problem olsa da, xüsusi ilə son zamanlar qloballaşma adı altında baş verənlər və eləcə də dövlət başçısı səviyyəsində ana dilimizə olan qayğının fonunda bir daha xüsusi əhəmiyyət kəsb edən qabarıq məsələ kimi ortaya çıxır. Bu məsələdə Təranə xanımın yazdıqları nümunə göstərə bilinəcək səviyyədə tam, bitkin əsərlərdir. Təranə Məmmədin əsərlərinin dilindən yazarkən, nədənsə, qeyri-iradi azyaşlı oğluna siqareti tərgitmək üçün onu əvvəlcədən müxtəlif bahalı siqaretlər alıb dolduraraq hazırladığı otağa həbs edib, – “di, nə qədər çəkirsən, çək” – deyən atanın misalı yadıma düşür. Təranə xanım dörd fərqli dildə eyni səviyyədə yaradıcılıq imkanlarına malik olmasına baxmayaraq, onun bir dildə, yazdığı digərinə qarışmır. Yazılarının dili ümumi qəbul olunmuş formada, məsələn, bütün dövürlərin dahi yazarı ünvanının tək daşıyıcısı L.Tolstoyun başqa dillərdəki frazalara əsərlərində yer ayırdığı şəkildə istifadə etməsini nəzərə almasaq, olduqca təmiz, səlis və aydındır.

Əsərlərin quruluşu, olduqca yığcam, sanki, gözəgörünməz bir struktur sxem üzərinə yığılmış ayrı-ayrı, biri digərinə vəhdət üçün mütləq möhtac olan pazl hissəcikləri toplusu kimidir. Qısa və konkretdir. Bu baxımdan, kitabdakı hekayələr hər biri özü-özlüyündə bir povestin, povest isə əslində həcmli bir romanın yüklülüyünü daşıyır. Təranə xanım adi görünən bir məişət problemi üzərinə qurulmuş təhkiyəni ani bir xatırlama və ya sualla illər öncə baş vermiş əhəmiyyətli hadisənin üzərinə yönəldib, bu mühüm məsələ barəsində bir-iki cümlə ilə oxucuya elə müfəssəl məlumat yüklü informasıya ötürür ki, bu sadəcə qibtə ediləcək hal, onun illərin gərgin əməyinə söykənən, hər ötən saniyənin olduqca qiymətli olduğu, sözün anında fiksasiya etmək bacarığının mühüm olub, həyati əhəmiyyət kəsb etdiyi fəaliyyətindən, iş təcrübəsindən qaynaqlanır. Uzun illər əmək fəaliyyəti nəticəsində qazandığı sistemlilik, yığcamlılıq, dəqiqlik, bütövlük kimi xarakter xüsusiyyətləri hər sözdən, hər cümlədən, hər bir fikirdən boylanır və görünür.

Yazdıqlarının demək olar ki, hamısı həmən-həmən aktual mövzuları əhatə edir. Söhbətin, hekayətin zaman və məkan olaraq hardan başlayıb, harada bitməsindən, məzmunundan asılı olmayaraq hal-hazırda bir vətəndaş kimi hər birimizi narahat edən Qarabağ problemi, qaçqın və köçkünlərimizin vəziyyəti, Xocalı faciəsi, Aprel döyüşləri, gənclərin və gənc ailələrin problemləri, ölkəmizdə baş verən dəyişikliklər, fasiləsiz inkişaf, quruculuq işləri və başqa digər mühüm əhəmiyyətli hadisələr onun yazdıqlarının əsasını, canını, ruhunu, şah damarını təşkil edir.
Elə yuxarıda sadaladıqlarımız keyfiyyətlər Təranə Məmməd yaradıcılığının zənginliyini, rəngarəngliyini, əhəmiyyətini gözlər önünə sərməyə kifayət edir. Ancaq bunlar hələ hamısı deyil… Həcmindən asılı olmayaraq, Təranə xanımın yazdıqları əhatəliliyi baxımından da çox seçilir. Hər bir bədii səhnənin təsviri, obrazın canlandırılması zamanı xüsusi bir musiqi duyumu, rəssam peşəkarlığı sezilir onun yaratdıqlarında… Özünəməxsus, orijinal bir təhkiyyə üslubuna malik olan Təranə Məmməd, məsələn, adi bir uşaq bağçasındakı tərbiyəçi ilə uşağın arasındakı dialoq zamanı ölkəmizin tarixində baş vermiş istənilən məsələni çox asanlıqla ortaya çıxarıb, əhatəli şəkildə oxucusuna təqdim etməyi bacarır və hekayət bitdikdən sonra oxucuda heç bir cavabsız sual, yarımçıq məsələ qalmır. Təranə xanımın yaratdığı obrazların prototipləri Şəhidlər Xiyabanında uyuyan şəhidlərimizdən tutmuş, hal-hazırda bizimlə birlikdə gündəlik yaşam mücadiləsi verən müxtəlif zümrələrə aid uşaqlar, yeniyetmələr, gənclər, yaşlılar, xəyalları yarım qalmış övladlar, dünyaları yıxılmış valideynlər, tələbələr, fəhlələr, iş adamları, qazilərimiz, torpaq-yurd həsrəti ilə yaşayan qaçqın-köçkünlərimiz kimi müasirlərimizdir.

“Yazarlar və yazılar” məqaləsindəki yazarların bütün dövrlərdə aktual olan iki sevimli mövzusu var, – “müharibə və məhəbbət” fikrinə qayıdaraq qeyd etmək istəyirəm ki, Təranə Məmməd bu iki mövzunu çox ustalıqla birləşdirib, söz israfçılığına yol vermədən hər güllənin həyati əhəmiyyət kəsb etdiyi xüsusi əməliyyatda olan kəşfiyyatçı əsgər dəqiqliyi ilə bütün məsələlərin öhdəsindən böyük məharətlə gələrək, misilsiz, xüsusi ilə gələcək nəsillər üçün, eyni zamanda müasirlərimiz olub, ancaq dünyadan xəbərsiz yaşayanlar üçün gözəl nümunələr yaradır. Bizə qalan onları əldə edib oxumaqdır.

Sonda bir haşiyəyə çıxmaq istəyirəm. Bu fikri sizə çatdırmazdan əvvəl yenə də bütün mövcudatın nisbiliyi məsələsini unutmadığımı və bunu xatırlayaraq, “Yazarlar və yazılar” məqaləsindəki fikirlərimin davamı olaraq, bildirmək istəyirəm ki, necə ki, müasir romançılar üçün müəllifi mübahisəli olsa da, əsl Azərbaycan Ədəbiyyatı incisi hesab etdiyim “Əli və Nino” bütün meyarlara cavab verən roman standartı ola bilər, eləcə də Təranə Məmmədin “Tor” povesti bu janrda özünü sınamaq istəyənlər üçün nümunə sayıla biləcək bir əsərdir. Daha bir misalla söhbətimi yekunlaşdırmaq istəyirəm, bu gün 20-25 yaşı olan gənclər çox hörmətli yazarımız Anar müəllimin “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”, “Dantenin yubileyi” (bu əsərləri ona görə misal çəkirəm ki, əminəm, bu yazını oxuyanlar mütləq o əsərlərlə də tanışdır…) və digər ötən əsrin ortalarında, sonlarına doğru, yaratığı mükəmməl nümunələr vasitəsi ilə həmin dövrün olduqca müxtəlif, demək olar ki, həmin dövr cəmiyyətini təşkil edən bütün zümrələrin nümayəndələrini sosial və mədəni cəhətdən tanıyır, insanların düşüncə və həyat tərzin, yaşam səviyyəsin, öyrənir, ümumilikdə hadisələrin cərəyan etdiyi zaman kəsiyi və məkan haqqında vacib məlumatlar əldə edirsə, gələcək nəsillər də Təranə Məmmədin yazdıqları əsasında bizim indi yaşadıqlarımız barəsində mühüm olan informasiyaları əldə edə biləcəklər. Yazar üçün bundan böyük xoşbəxtlik, səadət ola bilərmi? Bütün yuxarıda sadaladıqlarıma istinadən bəyan edirəm ki, hər bir qələm sahibinin ümdə vəzifəsi, həyatda var olma səbəbi, onun heç bir sapmaya yol vermədən yerinə yetirməli olduğu missiya, məhz elə bundan ibarətdir. Təranə xanım bu vəzifənin öhdəsindən layiqincə gələn yazarlarımızdan biridir. Bu münasibətlə onu təbrik edir yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzu edirik. Xeyirli-uğurlu olsun, Təranə xanım. Yolunuz açıq olsun…

Sona qədər həmsöhbət olduğunuz üçün təşəkkürümü bildirir, Uca Yaradandan hamınıza uzun ömür, cansağlığı, ailə səadəti arzu edirəm. Yeni-yeni görüşlərədək. Var olasız. Uğurlarınız bol olsun.

21.11.2018 – Bakı.

QEYD:

Bu yazı müxtələf saytlarda yayımlanmaqla bərabər müəllifin “YARADANLA BAŞ-BAŞA” və “QƏLƏMDAR” adlı kitablarında müstəqil məqalə kimi yer almışdır.

Bundan əlavə “TƏZADLAR” qəzetinin N:41 (2181) 27 noyabr 2018 – ci il sayında dərc olumuşdur.

Müəllif: Zaur Ustac

© Zaur USTAC,2019. Bakı.

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ   WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

Zaur Ustac – 13 – cü yazı

ON  ÜÇÜNCÜ   YAZI

QƏDİMLİYƏ  BÜRÜNMÜŞ  YENİLİK.

Salam olsun, çox dəyərli oxucum. Uca Yaradana dünyadakı kəlmələrin sayı qədər şükürlər olsun ki, Sizinlə növbəti görüşə şans verdi. Bugünkü söhbətimizin mövzusu son günlərdə yeni işıq üzü görmüş – KÖHNƏLİYƏ, QƏDİMLİYƏ BÜRÜNMÜŞ BİR YENİLİK olan –oxucularını, pərəstişkarlarını  müsbət mənada heyrətləndirməyi bacarmış Nargis xanımın “BEKLENEN DOLUNAY”  kitabı  haqqında olacaq. Əlbəttə, hər bir oxucuya, araşdırmaçıya, tənqidçiyə, söz adamına müəyyən bir fikrə, ideyaya  rəy vermək, onun haqqında danışmaq üçün minimal baza lazımdır. Yuxarıda  sadaladığımız və ya sadalamadığımız kateqoriyadan olan şəxslərin, hər kəsin müəyyən bir söz haqqında söylədiyi fikir ilk əvvəl onun  malik olduğu bu minimum bazaya əsaslanır, daha sonra rəy kimi xarakterizə olunur. Bu baxımdan təhlillərə keçməzdən əvvəl onu qeyd etmək istəyirəm ki, əsərin orijinallığı münasibəti ilə Nargis xanımı təbrik etmək olar.

QISA ARAYIŞ:

İsmayılova (Nargis) Nərgiz Rəfail qızı 1986-cı ildə mart ayının 12-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunun Əndəmic kəndində anadan olmuşdur.

1993-cü ildə Zaqatala rayonunda orta məktəbə, 1999-cu ildə Ordubad Türk liseyinə daxil olmuş və 2004-cü ildə həmin liseydən məzun olmuşdur.

2004-cü ildə Naxçıvan Dövlət Universitetində tələbə adı alaraq 2008-ci ildə həmin universitetin “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı” ixtisası üzrə fərqlənmə diplomu ilə məzun olmuşdur.  

2009-cu ildə Gəncə Dövlət Universitetinə daxil olaraq 2012-ci ildə həmin universitetin “Xarici ölkələr ədəbiyyatı” ixtisasını magistr pilləsi üzrə fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir.

Nargis Azərbaycan MEA-nın Naxçıvan Bölməsinin Ədəbiyyat və İncəsənət İnstitutu Ədəbiyyatşünaslıq Şöbəsində elmi işçi vəzifəsində çalışır.  2013-cü ildən isə həmin Bölmənin “Azərbaycan ədəbiyyatı” ixtisası üzrə dissertantıdır. “XIX-XX əsrlər Naxçıvan ədəbi mühitində Şərq və Qərb meyilləri” mövzusunda dissertasiya müdafiə edib? Filologiya üzrə fəlsəfə doktorudur.  “Şərq qapısı” qəzetində müxbir kimi fəaliyyət göstərir.

“Ədəbiyyat” qəzetinin köşə yazarıdır.

28 elmi, 200-dən çox qəzet məqaləsinin müəllifidir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Azərbaycan Prezidenti  mükafatçısıdır. 2017-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və  “Ədəbiyyat qəzetinin” birgə təsis etdiyi Əli bəy Hüseynzadə mükafatı”na və Naxçıvan Muxtar Respublikasında “İlin yazıçısı”, “İlin jurnalisti” ünvanına layiq görülüb.

Nargis istər orta məktəb, istərsə də liseydə təhsil aldığı illərdə qələm hər zaman olunla olmuş duyğularını daima şerlər, denemələr, pritçalar, hekayələr halında ifadə etmişdir. Bu bağlılıq onu Naxçıvan Dövlət Universitetində ədəbiyyat üzrə ali təhsil Gəncə Dövlət Universitetində magistr təhsili almağa və Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsində ədəbiyyat üzrə elmi araşdırmalara qədər aparmışdır.

Nargisin son dövrlər yazdığı bir çox hekayələrdən ibarət “İçimdəki Merilin” kitabı 2015-cü ildə Bakı şəhərində “Qanun” nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunmuş eyni zamanda Türkiyəli yazıçı Kahraman Tazeoğlunun “Seni içimden terk ediyorum” şeirlər və “Bukre” roman kitablarını şair Elxan Yurdoğlu ilə birlikdə Azərbaycan türkçəsinə tərcümə edilmişdir. 2015-ci ildə “İçimdeki Marilyn”  Minval yayınları tərəfindən nəşr edilmişdir.

2016-cı ildə “Xan” nəşriyyatı tərəfindən “Qardələn” kitabı işıq üzü görmüşdür.

2016-cı ildə “Əcəmi” nəşriyyatı tərəfindən “           Müqəddəs məkan Naxçıvan” kitabı yayımlanıb.

2017-ci ildə “Xan” nəşriyyatı tərəfindən Çağdaş ədəbiyyat silsiləsindən “Beklenen Dolunay” romanı işıq üzü görüb.

2016-ci ildə filologiya üzrə fəlsəfə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib.

Hər hansı bir əsərin orijinallığının birinci göstəricisi onun artıq ilk abzasdan müəllifin öz düşüncəsini ortaya qoymağa başlaması, müəllifin kimliyini bəyan etməsidir. Yer üzündə bu qədər yazılar, kitablar var. Görək bunlar hamısı öz müəllifini tanıda, təqdim edə bilirmi? – Əlbəttə,  xeyr. Bu çox mürəkkəb məsələdir və onu qeyd edim ki, bu məsələdə zəhmətlə, istedadın nisbəti bərabərdir. Yəni, uca Yaradanın yardımı olmadan bu naliyyətə nail olmaq mümkün deyil. Nəzmdə bəlkə də bu məsələ nisbətən asandır. Çünki, şeir belədir ki, bir şairin bir neçə əsəri ilə tanış olduqdan sonra artıq növbəti şeirlərin ilk bəndləri müəllifin kimliyindən xəbər verir. Nəsrdə xüsusi ilə romanda  bu məsələ daha mürəkkəbdir və söz adamı əvvəldən sona qədər bütün hadisələrin inkişafı boyu, hər yeni obraz ortaya çıxdıqca bu prinsipi gözləməli surətlərin bitkinliyini, xarakter və xüsusiyyətlərini özünəməxsus, orijinal tərzdə aparmağı bacarmalıdır ki, bu əsər də,  öz müəllifi haqqında məlumat verməyi bacarsın… Necə deyərlər: – “yaşat məni, yaşadım səni” . Məhz bu baxımdan müəllifi təbrik etmək olar. Əsər orijinaldır.

On üç bölümdən ibarət olan romanın ilk bölümü artıq müəllif  haqqında tam məlumat verir. Bu məlumatlar nədən ibarətdir. İstədiyimiz hər hansı bir bədii əsəri – kitabı- götürüb müəllifin kimliyi ilə tanış oladan içərisindən müəyyən bir hissəni oxuyub, ilk əvvəl yazarın qadın və ya kişi olduğu barədə nəticəyə gələ biliriksə və sonda bu məlumat həqiqətlə üst-üstə düşürsə deməli bu əsər orijinaldır. Bu nəticənin əsasında nə dayanır? – Deməli,  müəllif  heç  bir kopiyaçılığa yol vermədən öz hiss və duyğularını obrazlı şəkildə kağız üzərinə köçürmüşdür… Əgər əksi ilə rastlaşsanız deməli nəsə düzgün deyildir…  İlk bölüm artıq müəllifin kimliyi haqqında məlumat verməyə başlayır  və hadisələrin inkişafı boyunca  Angelenin dili və düşüncələri ilə bu proses daha da dərinləşir və sona qədər davam edərək tam – bitkin bir fikir formalaşdırır. Bütün bu sadalananlara görə də  Nargis xanımı təbrik etmək olar. Başqa oxucuları bilmirəm, mən ilk sətirlərdəcə nəsə, Vətənin  mərd oğlu Ramil Səfərovun orijinaldan tərcüməsində öz doğma Ana dilimizdə tanış olduğum, Macarıstanın tanınmış qadın yazıçılarından olan, Maqda Sabonun “QAPI” romanını xatırladım. Ancaq, bu o demək deyil ki, “BEKLENEN DOLUNAY” romanı, “QAPI” romanına oxşayır. Xeyir, bu belə deyil.  Sadəcə, Maqda Sabonun Emerenci, milli qadın yazarlarımızdan;  Əzizə Cəfərzadənin, Xalidə Hasilovanın yaratdıqları qadın surətləri nə qədər təbii və dolğundursa, “BEKLENEN DOLUNAY” romanındakı Angele də bir o qədər bitkin obrazdır. Bu bütünlüklə belədir. Bu romanı köhnəliyə bürünmüş yenilik  kimi də xarakterizə etmək olar. Müəllif çeşidli səhnələrdə hadisələrin müəyyən bir qeyri-müəyyənlikdə cərəyan etməsinə rəğmən daim öz mənəvi-psixoloji fikirlərini oxucuya çatdırır. Bu baxımdan əsəri hardasa psixoloji məqamların da bol olduğu bir roman kimi xarakterizə etmək olar. Xanım müəllif  bir çox müasir problemlərə toxunur və onların öz düşüncə tərzinə və qənaətinə görə həlli yollarını göstərir. Bu çox mühüm məsələdir. Çünki, istər qadın, istərsə də kişi müəlliflər içərisində problemləri qaldıran, təqdim edən müəlliflər çox olsa da, onun həlli yollarını göstərən yazarlarımız çox azdır. Roman boyu, iki yerdə məncə uğursuz alınmış bənzətmələri və bir neçə yerdə zamanın itməsi hallarını nəzərə almasaq, təbiət mənzərələrinin, erotik səhnələrin, mənəvi-psixoloji vəziyyətlərin  təsvirləri hamısı özünəməxsus və orijinaldır. Roman ümumiyyətlə, oxunaqlıdır. Ancaq, birnəfəsə oxunan əsərlər cərgəsində dayanmır. Mütləq aramla, qısa fasilələrlə, necə deyərlər  pəncərə  önündə, çay və ya kofe içə-içə yaxud da təbiət qoynunda, müəyyən bir yolçuluq əsnasında oxunarsa, daha dolğun qavranar, zövqverici olar deyə, düşünürəm.

Bu arada demək olar ki, mənim öz kitablarım da daxil olmaqla – dəfələrlə yoxlanmasına, redaktə olunmasına baxmayaraq, kitabların  hamısında rast gəldiyimiz çoxlu texniki – hərf səhvləri demək olar ki, kitabda yox səviyyəsindədir. Bu müsbət keyfiyyətə görə, kitabı nəşrə hazırlayan, Müşfik Hana, Ahmet Yıldıza,  Teymur Ferziyə, Bahti Yara təşəkkürlərimizi bildirir, bu hamımız üçün faydalı olan işlərində yeni-yeni  uğurlar arzu edirik.

Nargis xanım uğurlarınız bol olsun. Yeni-yeni əsərlər gözləyirik.

08.07. 2017. Bakı.

QEYD:

Bu yazı müxtələf saytlarda yayımlanmaqla bərabər müəllifin “YARADANLA BAŞ-BAŞA” və “QƏLƏMDAR” adlı kitablarında müstəqil məqalə kimi yer almışdır.

Müəllif: Zaur Ustac

© Zaur USTAC,2019. Bakı.

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ   WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru


Zaur Ustac – 9 – cu yazı

DOQQUZUNCU YAZI

OBRAZIN ÖZÜ

Kimdir Balayar SADİQ? – Bu suala cavab vermək üçün zəhmət çəkib araşdırma aparmağa, nəyisə axtarmağa zərrə qədər də necə deyərlər, -“ iynənin yıldızı qədər də olsun” – ehtiyac yoxdur… Sadəcə olaraq götürüb müəllifin bir neçə bənd şeirin oxumaq lazımdır. Balayar SADİQ hər kəlməsindən boylanan, bu mənəm ha deyən qələm sahiblərindəndir. Balayar SADİQ bəziləri kimi sözün başına çatı salıb, belədən-elə, elədən-belə fırladıb sonda bir yığın sözə şeir adı qoyub, sözü küsdürən, söz əhlini bezdirən əhli-qələmlərdən çox fərqlidir. Yazdıqlarının formasından asılı olmayaraq, hər bir misrasında bu misranın müəllifi Balayar SADİQDİR, deyən bir sehir, bir qüvvə var onun şeirlərində… Balayar SADİQ o qələm sahiblərindəndir ki, kağız-qələmi qarşısına qoyub, söz qovalamır, əksinə kəlmələr sıraya düzülüb, məhz onun qələmindən həyat qazanmaq istəyirlər… Balayar SADİQ dilimizin zənginliyindən, – buna görə xüsusi minnətdarlığımı bildirirəm – məharətlə istifadə edərək, çoxlarının ya bilmədiyi, və ya unutduğu kəlmələri, məsəlləri, yalnız müxtəlif bölgələrə məxsus spesfik ibarələri yerli-yerində işlətməklə dərin məna çalarlarına malik məzmunu iki-üç bəndlik şeirlərdə yüksək ustalıqla çatdırmağı bacarır. Müəllifin bir bənd şeirini oxumaq kifayətdir ki, ortasından Araz axan, yuxarısında qarlı dağlar, aşağısında qumlu çöllər, sağında dəryalar, solunda ormanlar olan, Azərbaycan adlı məmləkətin övladı olduğu aşkara çıxacaq… Balayar SADİQ hər kəlməsində kimliyini gah küləklərin, dalğalı ləpələrin səsiylə  hayqıraraq, gah da tumurcuqların, yarpaqların, çiçəklərin titrəyişi ilə pıçıldayaraq, hərdən də buz bulaqlara qarışan duman-çiskin, narın yağış damlaları və ya tər şəbnəm kimi süzülərək çatdırır bizlərə…. Onu sevə-sevə oxuyan oxuyucularına…. Balayar SADİQ hər kəlməsindən boylanan Vətən oğludur.

Nədən yazır, kimdən yazır, nə yazır axı,  Balayar SADİQ? – Söhbətin bu yerində vəziyyət bir balaca  qəlizləşir. Şübhəsiz ki, hər bir  kəlməsində, misrasında nə demək istədiyini ən düzgün və dəqiq müəllif özü bilir. Hər bir deyilmiş, yazılmış söz həmin məqamda qələm  sahibinin halını, mövqeyini bildirir. Ancaq, Balayar SADİQİN ustalığı ondadır ki, onun yazdıqlarını oxuyan yarından xəbərsiz, narahat, çaşqın, üzgün sevgili, ata-ana üçün darıxan övlad, bala xiffəti çəkən valideyn, tənhalıqdan qovrulan fərd, kimsəsiz qalmış körpə, elindən-obasından olmuş didərgin, illərdir heç nə yox, bircə şəhidinin nəşinə qovuşub onu  dəfn etmək arzusuyla yaşayanlar, bir parça çörəyə, bir isti ocağa möhtac olanlar, hər şeyi, özünü, gündəlik təlabatını unudub,  param-parça olmuş  məmləkətin taleyini düşünənlər, ən maraqlısı odur ki, eyni zamanda bütün yuxarıda sadaladıqlarımız və sadalaya bilmədiklərimizlə yanaşı tamamilə əks qütbdə dayanmış, bütün məsələlərdə zəfər şərbətindən bihuş olanlar da hər kəlmədə öz hiss və duyğularını görə bilir. Bir bənd şeiri min əhvallı oxucu oxuyur, hamısı da düşünür ki, məhz bu sözlər onun üçün deyilib. Söz sənətində ustalıq, ədəbiyyatda təqdim etmə bacarığı – obrazlılıq – məhz budur. OBRAZLI DESƏK, OBRAZIN ÖZÜDÜR Balayar SADİQ.

Dəyərli şairimizin hansısa bir misrasını və ya  bəndini misal gətirib, digərlərini özümdən incik salamaq istəməzdim. Məncə, yuxarıda deyilənlərdən sonra buna heç ehtiyac da yoxdur. Həm də heç doğru olmaz ki, bir bənd misal gətirib, qeyd edəsən ki, şair burada bunu demək istəyib. Çünki, yenə vurğulamaq istəyirəm ki, hər kəlməsində nə demək istədiyinin doğrusunu  yazanın özü bilir. Ona görə də Siz imkan daxilində  Balayar SADİQDƏN bir bənd şeir oxuyun, görəcəksiniz ki, o həqiqətən məhz sizin hisslərinizi tərənnüm edib. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki, müəllifin bu yaxınlarda  Xalq şairi Fikrət QOCANIN redaktəsi ilə  işıq üzü görmüş, yeni, “PAYIZ MƏKTUBLARI“ kitabı bu baxımdan zəngin və oxunaqlıdır.

Məncə, bu qədər kifayətdir, dəyərli oxucum. Oxuyun, zövq alın, dincəlin, yüngülləşin, unudun bu dünyanı… Baxın, görün başqa necə dünyalar var… Özündən başqa birisinin yazdığını oxumaq, – tanıdın- tanımadın fərq etməz- onunla həmsöhbət olmaq, onun dünyasına səyahət etmək deməkdir. Hamınıza yeni-yeni dünyalar kəşf etmək arzu edirəm. Oxuyun, kəşflər edin, dünyanızı zənginləşdirin, gözəlləşdirin… Hər bir yeni kəşf, yeni dünya, hər yrni dünya isə növbəti bir gözəllik deəkdir. Nəsibiniz ancaq gözəlliklər olsun.  

13 .01. 2017. Bakı.

QEYD:

Bu yazı müxtələf saytlarda yayımlanmaqla bərabər müəllifin “USUBCAN ƏFSANƏSİ” və “QƏLƏMDAR” adlı kitablarında müstəqil məqalə kimi yer almışdır.

Müəllif: Zaur Ustac

© Zaur USTAC,2019. Bakı.

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ   WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru



Zaur Ustac – 7 – ci yazı

YEDDINCI  YAZI

RÖVŞƏN  ABDULLAOĞLU  KİMDİR?

Düzü Rövşən müəllimlə şəxsi tanışlığım yoxdur. Ona görə də təbii olaraq bütün bu yazıda  yazdıqlarım onun mənə məlum olan yaradıcılığına əsaslanır. Yəni, oxumuş olduğum kitablarından gəldiyim qənaət və nəticənin məhsuludur.

  Bu  müəlliflə mənim ilk tanışlığım şəhərimizin kitab dükanlarının birindən üzərinə “ARİFLƏRİN İRFANİ MƏQAMLARI” yazılmış kitabı almaqla başladı. “Ariflərin irfani məqamları” kitabı, böyük alim Şeyx Əbu Əli İbn Sinanın məşhur “İŞARAT  VƏ TƏNBİHAT” adlı əsərinin doqquzuncu bölməsinin tərcümə və ona verilən şərhindən ibarətdir. Nəzərinizə çatdırım ki, kitabı tərcümə edən və şərhlərin müəllifi Rövşən Abdullaoğlu idi. Beləcə bizim tanışlığımız başladı. Bu kitabın dili və şərhlər diqqətmi necə cəlb etdisə, heç o kitabı tamam-kamal bitirməmiş yenidən həmin dükana yollandım ki, müəllifin öz kitablarından bəlkə, nəsə tapa bildim. Ancaq, həmin dükanda tapa bilməsəm də satıcıdan öyrəndim ki, bəli, müəllifin öz kitabları da var. Bir, iki, üç növbəti dükanların birində Rövşən Abdullaoğlunun psixoloji kitablar silsiləsindən olan “HƏR BİR İNSAN HÖKMDARDIR” kitabını gördüm və həmən aldım. Kitabı həmin gün oxudum. Burada onu qeyd edim ki, bu hadisələr 2013-cü ilin təxminən yay-payız aylarında baş verib. Düzü kitab qismən mənə indiyə qədər bu mövzuda oxuduğum çoxlu sayda əsasən xarici motivasiya ədəbiyyatına daxil olan nümunələri xatırlatdı.  Bunula belə, kitabda nəsə bir fərqlilik, bəlkə şərqlilik deyərdim, ən əsası doğmalıq, ruhumuza yaxınlıq, bizə aid özünəməxsusluq hiss etdim. Qənatə gəldim ki, bu kitab müəllif haqqında heç nə demədi, sadəcə bir ipucu verdi. Ertəsi gün müəllifin yenə psixologiya və motivasiya kitabları silsiləsindən olan “ARXADAKI  KÖRPÜLƏRİ  YANDIRIN”  kitabını alıb oxudum. Təkrarçılıq etmək istəmirəm, ancaq onu qeyd etməliyəm ki, bu kitab da tam mən istəyəni vermədi.

Yəni bütün motivasiya ədəbiyyat nümunələrində eyni məqsəd, eyni yol (istər xarici, istərsə də bizim müəlliflər) dəyişik sözlər. Sonra müəllifin kitablarını gördükcə, adını eşitdikcə alıb oxuyur, elə bil, nəsə axtarırdım.  Bilirəm ki, axtardığım kitab yazılıb, var, ancaq, mən tapa bilmirəm….

 Bu fikr, əminlik  məndə kitabdan – kitaba hiss etdiyim dəyişiklik, sanki, müəllifin standart, şablon fikirlərdən  sıyrıldığını, özünəməxsus bir metodla təlqinə keçdiyini gördüyümdən, duyduğumdan yaranmışdı.

  Nəhayət, bir gün sosial şəbəkələrdə  müəllifin yeni  kitabını gördüm, artıq  tarix 2015 göstərirdi. RÖVŞƏN ABDULLAOĞLU  “BU ŞƏHƏRDƏ KİMSƏ YOXDUR” psixoloji roman – yeni söz, yeni səs…. Kitabı yəqin ki, çoxunuz oxumusuz çünki, bunun özü də tam məntiqidir. Dəyərli oxucum, əgər Siz maraq göstərib, bu kiçik yazını oxuyursuzsa, mütləq haqqında danışdığımız o kitabı da oxumusuz. Yox əgər oxumamısizsa, deməli ya hələ belə bir kitab haqqında eşitməmisiz, ya da vaxtınız  olmayıb.

Çox xırdaçılığa getmədən, adi – orta məlumatlılıq səviyəsində  onu qeyd etmək istəyirəm ki, psixologiya bütün insanları onların mənliyindən irəli gələn hərəkət və davranışlarına görə dörd əsas qrupa bölür. Rövşən Abdullaoğlu bu romanda məhz bu qrupların birinə aid olan insanın elə ümumiləşdirilmiş surətini yaratmışdır ki, bu günə qədər Psixologiya elminin yazdığı, göstərdiyi hamısı artıqlaması ilə bu surətdə cəmlənmişdir. Qəhrəmanın surəti lap körpəlikdən yetkin yaşa qədər gözümüzün qarşısında  bizə göstərmək istədiyi tipindən irəli gələn xarakter və xüsusiyyətlərini elə çılpaq, həyatda olduğu kimi göstərir ki, bu barədə sadəcə MÜKKƏMMƏL!!!! – deyib kifayətlənməkdən  başqa yolumuz qalmır. Müəllifin olduqca çox böyük təvəzökarlıqla sadəcə psixoloji roman adlandırdığı bu kitab, birinci növbədə məlumatlı olub, özünü qəhrəmanın aid olduğu tipdən hesab edən hər bir şəxsin stolüstü kitabı, ikinci – indi özünüöyrətmənin geniş yayıldığı bir zamanda  melanxoliyadan əziyyət çəkdiyini zənn edən hər bir pasientin  hər zaman yanında olan psixoloqu, gələcəkdə yaxşı psixoloq olmaq istəyən, bu istiqamətdə təhsil alan hər bir tələbənin mütləq oxumalı, incələməli olduğu (konkret tip üzrə səbəbi, müalicəni və nəticəni özündə ehtiva edən) əlavə dərs vəsaiti kimi çox qiymətli və əvəzolunmazdır. Ən azından  hələlik ortalıqda analoqu yoxdur. Əgər, bu kitabdan sonra Rövşən Abdullaoğlu heç nə yazmasa da “BU ŞƏHƏRDƏ KİMSƏ YOXDUR” – müəllifin sözünü, səsini bizə tam çatdırdı. Rövşən Abdullaoğlu, sadəcə kitab olsun, az-çox pul gəlsin deyə, Cenqo ordan getdi, Manqo burdan gəldi, qızın yerə düşmüş yaylığının parçasını tapıb, ordan onun ətrini alıb, gedib qızın əvəzinə Toplanı tapıb, sonra yenə onu axtaranlar, nə bilim, min cür cəfəngiyat uydurub millətin pulunu yeyib, beynini korlayanlardan deyil. Tam fərqli, özünəməxsus  yolu olan, hərtərəfli məlumatlı (istər dini, istər dünyəvi, həm şərqdən, həm qərbdən)  bir yazardır. Rövşən Abdullaoğlunun kitabları sadəcə vaxt öldürmək, gün keçirmək üçün deyil, əksinə həyatın gözəlliyinə vurulmaq, yeni bir dünya qzanmaq üçün vacib vasitədir.

Müəllifə Uca Yaradandan can sağlığı, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzu edirik. Eyni zamanda daimi oxucu olaraq, ən azından “BU ŞƏHƏRDƏ KİMSƏ YOXDUR” –dan sonra, Ümumi Psixologiyanın göstərdiyi qalan üç tip insanlara da aid üç yeni psixoloji roman gözləyirik. Axı dünya təkcə melanxoliqlərdən ibarət deyil???

17.10.2016.  (12:38) Bakı.

QEYD:

Bu yazı müxtələf saytlarda yayımlanmaqla bərabər müəllifin “USUBCAN ƏFSANƏSİ” və “QƏLƏMDAR” adlı kitablarında müstəqil məqalə kimi yer almışdır.

Müəllif: Zaur Ustac

© Zaur USTAC,2019. Bakı.

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ   WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

Zaur Ustac – 4 – cü yazı

DÖRDÜNCÜ  YAZI

 Erich  Maria  Remarque  yoxsa, Ramil Səfərov

Dəyərli oxucum, bu yazını yazmaqda  yeganə  məqsədim bizə faydalı olanı göstərməkdir. Odur ki, qarşımda nə heç kimi  tərifləmək,  nə də pisləmək kimi bir məqsədim yoxdur. Bu yazdıqlarım sadəcə mənim düşündüklərimdir və səni qane etməyə də bilər. Yazı necə yarandı? – Əlbəttə, bütün mövcudiyyatın bir yaranış səbəbi və məqsədi mütləq vardır. Əvvəlcə ən yaxın ətrafda, sonra isə nisbətən geniş çevrədə araşdırma apararkən məlum oldu ki, xüsusən də gənclərimizin çoxu, (əsasən 17-25 yaş arası- demək olar ki, kitab aləminin dərinliklərinə baş vurduqları  lap erkən dövrlərdə, mütaliənin ən şirin çağlarında), deyərdim ki, müəllifinə görə kitab oxuyanların  adlarını çəkdiyi on müəllifdən biri Erich  Maria  Remarque oldu. Deyəcəksiz, burda qəribə nə var ki, belə də olmalıdır. Təbii haldır. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi mənim bu yazıda heç kimin yazdıqlarına qiymət vermək fikrim və ya nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu  açıqlamaq deyə bir məqsədim yoxdur. Onu da qeyd edim ki, nisbilik baxımından bunun elə bir əhəmiyyəti də yoxdur. Ancaq, belə bir sual meydana çıxır: – Niyə bəs on müəllifdən biri Erich  Maria  Remarque olur?  Bu suala kəsədən  bəs  gənclər nə oxusun, özümüzdəkilərin çoxu cəfəngiyyat və ya zamanla ayaqlaşmayan yazılar, digərlərinə üz tutanda da əbədiyaşar Erich  Maria  Remarque  ilk onluğa düşməyə  həqiqətən  layiq  bir yazardır, deyə cavab verib, söhbəti buradaca tamamlamaq olardı. Ancaq, Sizi inandırım  ki, bu heç də belə deyil. Xüsusən də yuxarıda qeyd olunan oxucu kütləsi – araşdırmaçılar (hamı  oxumaqdan,  mütaliədən  danışır  mən nə oxuyum?) qrupu, yəni, hələ özünün bir istiqaməti, dünyaya baxışı formalaşmamış gənc oxucuların böyük bir qismi Sizə deyim ki, Erich  Maria  Remarque nin hələ öz sağlığından bu günə ağızdan-ağıza dolaşan adının hesabına onu seçir. Yəni müəllifə görə əlinə düşən, ilkin variantda qrup yoldaşının, dostun, tanışın hər hansı bir kitabını oxumağa başlayır və təbii prosesin davamı olaraq o da öz növbəsində dostuna, qrup yoldaşına tövsiyyə edir və hazır oxuduğu kitabı verir. Söhbətin bu yerinə qarşıda qayıtmaq şərti ilə burada kiçik bir haşiyəyə çıxaq və Erich  Maria  Remarque nin yazıb-yaratdığı və məşhurlaşdığı dövrə qısa bir nəzər salaq. Demək olar ki, bu dövrdə – söz, məlumat aclığı zamanı- qəzet, jurnal və kitabdan başqa bu boşluğu doldurmağa elə bir vasitə yox idi. Məhz bu zamanda da hamıya məlum və doğma olan, – “kişi düz deyir də”- konteksində yazılarla ortaya çıxan Erich  Maria  Remarque tezliklə şöhrət qazandı və bir-birinin ardınca yüksək tirajlarla nəşr olunmağa başladı. Çox keçmədən  dünyanın əksər ölkələrinə  yayıldı. O vaxtdan dünyada çox hadisələr baş versə də, qayələr, ideyalar, fikirlər, yayım yol və üsulları  dəyişsə də Erich  Maria  Remarque məşhurluğuna zərrə qədər də olsa xələl gəlmədi. Əksinə “kişi düz deyir də”- konteksində düşünənlər həmişə çox olduğuna  və bu nisbət daim artığına görə, tam təbii prosesin nəticəsi, eyni zamanda məntiqi olaraq onun şöhrəti də artdı. Sözün əsl mənasında nə qədər gözəl bir haldır ki, illər sonra Erich  Maria  Remarque üçün olduqca ucqar  bir məmləkətdə (bəlkə də sağlığında onun heç tanımadığı, adını belə eşitmədiyi bir ölkədə) onun haqqında danışır, onun yazdıqlarından söhbət açırıq. Bu çox xoşdur. Ancaq indi görək bizim sevimli yazarımızın yazdıqlarını oxumaq bizə nə dərəcə də vacibdir. Ümumiyyətlə oxumalıyıqmı? Mən deyərdim ki, elə əsərlər vardır ki, xüsusən də yuxarıda qeyd olunmuş kateqoriyasında olan oğlanların oxuması heç də məqsədəuyğun deyil. Bir daha qeyd edirəm bunun Erich  Maria  Remarque nin  necə yazar olmasına  heç bir aidiyyatı yoxdur. Sadəcə elə yazılar var ki, çox gözəl alternativ variantlar olduğu halda gənclərin, xüsusən də yeniyetmə oğlanların bizim hal-hazırki dövrümüzdə onları oxuması məqsədəuyğun deyil. Mənim burada heç bir təhlil aparmaq fikrim yoxdur. Sadəcə iki nümunə adını qeyd edib oxuyub nəticə çıxarmağı Sizin öz öhdənizə buraxa bilərəm. Birinci götürək  sevimli yazarımız Erich  Maria  Remarque nin “Qərb cəbhəsində yenilik yoxdur” (Ana dilimizdə) kitabını, onu qeyd edim ki, gənclərimizin çoxu rus dilində, son illər ingilis, alman, fransız dilində də olan kitablarını böyük həvəslə oxuyurlar.

Alternativ olaraq isə elə bir əsər seçdim ki, iynənin ucu qədər də olsa  heç kimdə narazılq doğurmasın  və ya bu yazıda nəsə bir başqa marağın olduğu barədə şübhə oyanmasına imkan verməsin. Bu kitab olsun, Ramil Səfərovun Budapeşt, Kozma həbsxanasında Macar dilindən doğma Ana dilimizə tərcümə etdiyi (başqa dillərdə də tapıb oxumaq olar) Ferenc Molnarın (Ferens Molnar) “Pal küçəsinin oğlanları”  (“A Pal utcai fiuk”) əsəri. Sonda lap səmimi bir qeyd etmək istəyirəm: – “Vallahi əmimiz oğlu deyil, dayımız oğlu deyil, biri Alman, biri Macar ,  üçdə alacağımız, beşdə verəcəyimiz yoxdur,  ruhları şad olsun…” – indi nə vaxt imkanınız olsa, rast düşsə bu kitabların ikisini də oxuyun. Sonra özünüz qərar verin bunlardan hansını oxumaq, Azərbaycan yeniyetməsi, gənci, sabahın Əsgəri, Vətən müdafiəçisi üçün daha vacibdir???  Yaxud da Ramil Səfərov niyə məhz “Pal küçəsinin oğlaları” əsərini seçdi??? Siz seçim qarşısında qalsaz, Ramil Səfərovun seçimini təkrarlayardınızmı yoxsa???

11.10.2016.  Bakı.

QEYD:

Bu yazı müxtələf saytlarda yayımlanmaqla bərabər müəllifin “USUBCAN ƏFSANƏSİ” və “QƏLƏMDAR” adlı kitablarında müstəqil məqalə kimi yer almışdır.

Müəllif: Zaur Ustac

© Zaur USTAC,2019. Bakı.

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ   WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru

Zaur Ustac – 17 – ci yazı

            HƏRB  MÖVZULU  YAZILAR

                                 və  ya

            DÜNYANIN  BİR  RƏNGİ  VAR…

                        (On yeddinci yazı)

Salam olsun, çox dəyərli oxucum. Min şükür Uca Yaradana ki, Sizlərlə yeni bir görüş də qismətdə var imiş hələ… Bu dəfəki söhbətimizin mövzusu hərflər, sözlər, kitablar silsiləsindən olan, müasir dövrümüzdə bəlkə də ən vacibi, ən yaralı yerimiz, xüsusi diqqət və qayğıya ehtiyacı olan sahə hərb mövzulu yazılardır. Günümüzdə – yeniyetmə və gənclərimizin bu qədər informasiya bolluğu içində itib-batdığı bir vaxtda bizim bundan vacib mövzumuz ola bilməz deyə düşünməkdəyəm. Məncə, gəncliyin lazımlı-lazımsız, çox vaxt zərərli məlumatlarla istər-istəməz yükləndiyi vaxtda bu məsələyə xüsusi diqqət göstərilməlidir. Bundan əvvəlki yazılarda bir çox tanınmış və hələ bir o qədər də tanınmamış yazarlardan çoxlu misallar gətirərək, nələrin, hansı istiqamətlərin bizə faydalı ola biləcəyi barədə mülahizələr irəli sürmüşdük. Ancaq, indi vəziyyət  tamam fərqlidir. Ümumi yazılardan, standart romançılıqdan fərqli olaraq, hərb mövzulu yazılar yazardan xüsusi dəqiqlik tələb edir ki, yazıçı müəyyən kriteriya və dəyərlərə ciddi əməl etməli, bu işə səthi yanaşmamalıdır. Əgər, ehtiyac yaranarsa mütləq peşəkar hərbçilərdən, mütəxəssislərdən məsləhət və tövsiyələr almalı, bunu özünə eyib saymamalıdır. Əks təqdirdə, yəni öz bildiyi kimi,  bir az hissə qapılıb, bir az da eşitdiyi real vəziyyəti əks etdirməyən şişirdilmiş söhbətlərdən bəhrələnərək qələmə alınan yazılar, povest, roman (indi dəb halını almış sənədli romanlar da daxil olmaqla) deyil, olsa-olsa nağılvari publisistika şəklində, çox gülünc formada təzahür edir. Və əlbəttə, bunu çox az sayda oxucu kütləsi, o kütlə ki, onlar işin əsli ilə maraqlanır, bu yeni kitabı oxumaq üçün büdcələrindən pul ayırır, alır, oxuyur və gülür… Acı-acı gülür… Bilirsiz, daha yaxşı anlaşılan olması üçün belə bir misal çəkim, hərb mövzulu yazılar əslində məsələn, tibbə, coğrafiyaya, idarəetməyə və s. konkret obyekti olan, dəqiq məsələ və terminlərdən istifadə olunan yazılardan heç nə ilə fərqlənmir. Nəsə xırda bir qeyri-dəqiqlik olsa, təxminən hamımızın sevə-sevə dəfələrlə izlədiyi “Bəxtiyar” flimindəki o məşhur səhnəni  (“10 metr – 5 metr ” məsələsi) xatırladan gülünc vəziyyət ortaya çıxır. Hansı ki, xüsusi ilə son dövrlər Birinci  Qarabağ Müharibəsindən bəhs edən yazılmış əsərlər belə səhvlərlə zəngindir. Bu qəbildən olan qeyri-müəyyənliklər əsasən subardinasiya məsələlərində və döyüş səhnələrini təsvir edərkən  məlumatsızlıqdan baş verir. Bu proses bir yandan təbiidir, çünki, məşhur yazarların da belə problemləri olub. Məsələn, dünyaca məşhur Remarkın (Erich  Maria  Remarque) əsərləri bu tip çatışmazlıqlarla doludur və onun fikirləri, təxəyülü bir tərəfli olub, gənc əsgər düşüncələrindən o yana keçə bilmir…  Halbuki, ordu, müharibə təkcə əsgərlərdən ibarət olmayıb, daha mürəkkəb quruluşa malik bir təsisat və hadisədir. Hələlik bizim  Remarkla heç bir işimiz yoxdur. Misalı sadəcə ruh düşkünlüyünə qapılmağa əsas olmadığını göstərmək məqsədi ilə çəkdim. Bir də axı biz hal-hazırda müharibə vəziyyətində yaşayan ölkənin vətəndaşlarıyıq. Hardasa, az qala hamımızın ətrafında döyüş yolu keçmiş qazilərimiz, haliyədə hərbi xidmətini davam etdirən hərbçi dost-tanışlarımız var. Sadəcə bu məsələdə bir balaca diqqətli və məsuliyyətli olmaq tələb olunur. Bütün şübhəli məqamlarda təxəyülün məhsulunu və ya real hadisəni kağız üzərinə köçürüb, tarixin yaddaşına atmazdan əvvəl mütləq “dosta ganaşmaq” lazımdır. Necə deyərlər,  – “məsləhətli don gen olar”. Bir cümləni yazarkən düşünün ki, nə vaxtsa bu sətirləri saatlarla qızmar Günəşin istisində qanlı döyüşün od-alovunu unudan və ya şıdırğı yağışın altında islanıb, çim su mundirdə ayağını qoymağa bir barmaq quru yer axtarışında soyuq güllənin hər an bəxş edə biləcəyi buz kimi ölümü unudaraq, ilan-çayınlı, qarlı-şaxtalı, çovğunlu-boranlı məşəqqətli yollar keçərək sağ qalmış əsgərlə yanaşı, həmin döyüşləri təşkil edən, tək-tək əsgərləri deyil, yüzlərlə, minlərlə  nəfərlərdən ibarət bölmələri şahmat taxtasındakı fiqurlar kimi döyüş sahəsinə düzən və hər nəfərinə görə məsuliyyət daşıyan, döyüşlərə rəhbərlik edən, müharibələri udan, bəzən uduzan – bu qaçılmazdır – generallar da oxuya bilər…  Düşünürəm ki, hərb mövzulu yazının uğurlu alınmasının birinci şərti  yazarın hadisələrə reala yaxın  təfəkkürlə baxmasından, və qəti olaraq hissə qapılmamasından ibarət ola bilər.  Bu yazıdan əvvəlki on beşinci və on altıncı yazılardakı prinsipə sadiq qalaraq, yenə böyük əksəriyyətimizə məlum olan yazarlar və onların əsərləri üzərindən mühakimə yürüdərək bu məsələyə aydınlıq gətirməyə çalışacağam. Bu söhbətə başlamazdan əvvəl kiçik bir haşiyəyə çıxmaq istəyirəm:

HAŞİYƏ

Bəşər övladı əlinə qələm alan gündən  onu əsas iki məsələ; döyüş və eşq düşündürüb. Demək olar ki, lap qədimdən üzübəri yazı nümunələri ya döyüş və ov səhnələri ilə zəngin müharibələrdən, ya da eşqi, sevgini tərənnüm edən məhəbbət dastanlarından ibarət olub. Ən uğurlu nümunələr bu iki mövzunun birlikdə işləndiyi, hadisələrin həmahəng inkişaf etdiyi əsərlərdir. Belə nümunələr lap qədim zamanlardan mövcuddur və günümüzdə də var. Bu hadisə öz-özlüyündə onu göstərir ki, dünya nə qədər rəngarəng, hadisələrlə zəngin görsənsə də əslində onun bircə rəngi var, bizim onu hansı məqamda, hansı rəngdə görməyimizdən asılı olmayaraq, dünya qırmızı rəngdədir. Dünya müharibələrin qırmızı qanı, eşq məclislərinin qırmızı şərabı rəngdədir. İddia edirəm ki, dünyada tək bircə əsl rəng var  o da qırmızıdır, al-qırmızı… Yerdə qalan ağdan qarayadək olan rənglər sadəcə qırmızının ağa doğru solğunlaşmasından,  nəhayətdə “AĞ”dan – XEYİR  (GÜNDÜZ) – və qaraya doğru tündləşməsindən  sonda “QARA” dan – ŞƏR  (GECƏ) – ibarətdir. Al-qırmızı rəng bu spektrin düz mərkəzində dayanır və həyat mənbəyi rolunda çıxış edir. Yəqin ki, bəşər övladının kəşf edib, adlandırdığı ilk rəng də məhz qırmızı, al-qırmızı olmuşdur. Bu proses çox sadə – insanın  özü yaralandıqda və ya ovladığı ovun axan qanı ora-bura bulaşdıqda (yəqin ki, insan əlini ocaq qalamazdan əvvəl yaralayıb) baş verə bilərdi… Çox güman ki, insan oğlu ilk müharibənin başlaması xəbərini də, elə ilk sevgi məktubunu da məhz öz qanı ilə, qırmızı rəngdə yazmışdır…

Yuxarıda, haşiyədə tanış olduğumuz məlumatlar üzərindən belə bir mühakimə yürütmək olar ki, qırmızı elə, mükəmməlliyin rəngidir. Al-qırmızı rəng əslində elə, mükəmməllikdir. Özündə sevgi ilə nifrəti, savaşla barışı, sülh ilə müharibəni birləşdirən vəhdətin, birliyin, tamlığın, bərabərliyin  simvoludur, qırmızı… Bəli, məhz tamlığın, mükəmməlliyin rəmzidir, qırmızı… Yerdə qalan rənglər onun çalarları, sadəcə bu rəngin mövcudluğunu göstərmək, mütləq hakimliyini sübut etmək üçündür.

Mətləbdən uzaqlaşmayaq, əlbəttə,yazılı nümunələrin içərisində misal göstərmək üçün belə bir əsər var. Hansı ki, onu böyük əminliklə qırmızı, mükəmməl adlandırmaq olar. Bu, dahi Lev Tolstoyun “Hərb və sülh” əsəridir. Əslində əsərin adı artıq özü barədə tam məlumat  verir. Ancaq, bu sadəcə təsadüfi belə seçilimiş maraqlı, cəlbedici ad da ola bilərdi. Əsərlə tanış olanlar bilir ki, bu belə deyil.  “Hərb və sülh” yuxarıda sadalanmış və sadalanmamış bütün vacib kriteriyalara, meyarlara tam cavab verən mükəmməl  bir əsərdir. Olduqca geniş spektrli müşahidə qabiliyyətinə, vacib biliklərə, dərin dünyagörüşünə malik olan böyük sənətkar döyüş səhnələrindəki ən xırda detalları, rütbə və statuslardan asılı olmayaraq hərbçilərin hiss və fəaliyyətlərini, mülki həyatda olan münasibətləri, sevgi məsələlərini elə yüksək zərgər dəqiqliyi ilə təqdim etmişdir ki, sadəcə deməyə söz tapmırsan. Bu əsərdən bütün insanlığa tövsiyə ola biləcək bir vacib məsaj da çıxır. Qərarsızlıq, elə yoxluğun özünə bərabərdir. “Etməyib peşman olmaqdansa, et peşman ol…” – deyir mütəfəkkir. Bəli, dahi Lev Tolstoyun, məşhur “Hərb və sülh”- ü mükəmməldir. Ancaq, görək, bu əsər müasir azərbaycan oxucusunun tələblərinə cavab verirmi? Mən deyərdim ki, çox az bir qisim oxucu kütləsi  bu cür iri həcmli əsərlərə maraq göstərib oxuyur. Nə qədər dəyərli və mükkəmməl olsa da  ilk baxışda müasir gənclərin olduqca böyük əksəriyyəti üçün “KİM  OXUYACAQ???” baryeri yaradan belə vacib əsərlər günümüzdə rəflərdə qalmağa məhkumdur. “Hərb və sülh”-ü misal çəkməkdə məqsədim sadəcə böyük əksəriyyətimizə məlum olan, tanıdığımız  belə bir əsərin varlığını xatırlatmaqdan ibarətdir. “Hərb və sülh” ümumi bir əsər olsa da, sırf hərb mövzulu yazılar üzərində işləyən yazarlarımız  bu, məlum və məşhur əsərdən faydalana bilərlər. Sual ola bilər ki, bu əsər təkdirmi? Yəni heç alternativ variant yoxdurmu? Bu suala böyük əminliklə belə cavab verərəm ki, Miladi ilə 19 fevral  2019 – cu il saat 13:31 – ə qədər mənə ikinci belə bir variant məlum deyil. İndi fikrimi əsalandırmaq üçün yenə böyük əksəriyyətimizə məlum, məşhur nümunələrdən istifadə etməklə  qısa açıqlama verəcəyəm.  Başqa –başqa nümunələrə keçməzdən əvvəl ümumi olaraq onu qeyd etmək istəyirəm ki, sovet ədəbiyyatı döyüş yolu keçmiş müxtəlif rütbəli zabit memuarlarından tutmuş, olduqca dəyərli sovet yazıçılarının müharibədən, qələbədən bəhs edən əsərləri ilə zəngin idi. Sovet dönəminin kitabxanaları xidmət etdiyi ideologiyadan asılı olmayaraq hərb mövzulu əsərlərlə yetərincə, tam təmin olunmuşdular. Və biz istər-istəməz bu nümunələrlə tanış olurduq. Sovet yazıçılarından əlavə rus dilinə çoxlu tərcümələr də olurdu. Yəni bizim şəxsiyyət kimi formalaşdığımız dövrdə hərb mövzulu yazıların qıtlığı olmayıb. Ayrı-ayrı  məşhurlara gəldikdə, gənclər arasında yayğın şəkildə mütaliə olunan Remark  tam birtərəfli yazıb.  Onun haqqında dördüncü yazıda ətraflı yazmışam. Remarkın  yazdıqlarının nəinki, bizim gəncliyə faydası var, hətta düzgün başa düşülmədikdə zərəri ola bilər. Sonra, məsələn vaxtında rus dilində belə bir əsərlə tanış olmuşdum (öz dilimizdə rast gəlməmişəm və adı tərcümə edəndə də çox uyğunsuzluq yarandığına görə belə qeyd edirəm – əvvəlcədən üzr istəyirəm) müəllifi  Кирст Ганс  olan  “Фабрика офицеров”. Məşhurdur ancaq yenə birtərəfli, çatışmazlıqlarla dolu olan əsər. Ümumiyyətlə istər qərb, istər sovet – rus ədəbiyyat nümunələrində ya xidmət etdiyi ieologiyadan dolayı, ya sadəcə məlumatsızlıqdan natamam hərb mövzulu əsərlər çoxdur.

Ümumi olaraq keçid üçün bundan əvvəl “Yazarlar və yazılar” adlı on beşinci yazıda da adlarını çəkdiyim Vasiliy Yan və  Tarle, eyni zamanda onların yazdıqları bir neçə əsər haqqında qısa fikir bildirmək istəyirəm.   Vasiliy Yan və onun digər əsərləri ilə yanaşı xüsusi ilə diqqət çəkən, faydalı ola biləcək “Çingiz Xan” ,  “Kurqanlardan gələn işıq” tarixi –müharibələrlə dolu romanları. Tarle (Евге́ний Ви́кторович Та́рле) və onun da müharibə mövzulu digər əsərləri ilə yanaşı “Napoleon” əsəri. Tarle bu əsərində Napoleonun  timsalında çəlimsiz, cılız lakin, olduqca çalışqan  bir uşaqdan ölkələr fəth edən, papanı hüzuruna gətirən, tirana qədər inkişaf etmiş, anında mühüm qərarlar verməyi bacaran, müharibə qərarları alanda qətiyyətli sərkərdə, döyüşdə öndə gedən, cəsur, qələbəyə susamış əsgər, sevgidə aciz və  eyni zamanda odlu – atəşli  aşiq, idarəetmədə incə, adi  detalı da unutmayan, dərin düşüncəli, sonunda baş əymədən təslim olmağı bacaran insan obrazı yaratmağı bacarmışdır. Bu iki yazardan və onların yazdıqlarından bəhrələnmək olar.

Qismən nümunə ola biləcək, yəni müəyyən məqamlarda  faydalanmaq  mümkün olan Ernest  Heminquey,  Sent-Ekzüperi  barədə onu qeyd edə bilərəm ki, bu yazarların təsvirləri, ifadə vasitələri güclüdür.

Belə ümumi baxışdan sonra dünya ədəbiyyatından üç yazar və üç əsər timsalında fikirlərimi daha dəqiq formada Sizə çatdırmağa çalışacağam. Bu əsərlərin birində hərbçinin mülki həyatda hissləri və istəkləri, ikincisində həm mülki, həm də xidmətdə olan hissləri və fəaliyyəti,  üçüncüsündə isə həm mülki, həm xidməti, həm də döyüşdə başına gələnlər, düşdüyü real vəziyyətlər, həyat həqiqətləri oxucunun gözləri önündə canlanır…

Birinci, dünyaca məşhur, kolumbiyalı yazıçı, ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatı  Qabriel  Qarsiya  Markesin  1956-1957-ci illərdə yazdığı  və ilk dəfə 1961-ci ildə dərc etdirdiyi “Polkovnikə məktub yoxdur” povesti – hamını özünə borclu bilən bir hərbçinin xidmətdən (bütün həyatını nəyinsə və ya kiminsə uğruna xərclədikdən) sonra keçirdiyi hisslər…

İkinci, yenə məşhur, görkəmli İtaliya yazıçısı Dino Bussatinin ilk romanı olan “Tatar çölü”. Bu roman haqqında bir az ətraflı yazmaq  istəyirəm. Romandan və qəhrəmandan söhbət açmazdan  əvvəl bir məsələni nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. İnanın ki, əgər bu romanın adını dəyişib məsəl üçün “Gözlərimiz üfiqdə”, “Səngərlərdən sonra”, “Qarşı duran dağlar” və s. və i…  qoysaq və Covanni Droqonu  Məlikşah adlandırıb, bəzi adları, təbir və terminləri müasirləşdirib, özümüzünküləşdirsək, hadisə və hisslər atəşkəsdən sonra, son iyirmi beş ildə bizim orduya və hərbçilərə elə uyum sağlayır ki, sanki, bu yazı iyirmi il Azərbaycan ordusunda, Haramı düzündə və ya digər bir bölgədə – təmas xəttində xidmət etmiş zabitin qələmindən çıxıb… Bu dərəcədə oxşardır vəziyyətlər…

Dino Bussatinin  “Tatar çölü” əsərinin qəhrəmanı Bastiani qalasında xidmət edən Covanni Droqonun bütün həyatı, gənc zabit kimi seçim qarşısında qalması, ümidlərlə dolu xidməti, mülki həyatla ordu  həyatı arasında çırpıntılar, dünyadan istədikləri, ala bildikləri, nələrin uğrunda nələrdən vaz keçdikləri və son… Hamısı elə ustalıqla təqdim olunub ki, yazarın ustalığına heyran olmamaq mümkün deyil. Və onu qeyd edim ki, heyran olmaq azdır, nümunə götürmək, əxz etmək lazımdır… Və nəhayət üçüncü,  Emmanuil Kazakeviç və onun 1948 – ci ildə qələmə aldığı “Двое в степи” povesti

     ( Эммануи́л Ге́нрихович Казаке́вич, “Двое в степи”). Təəssüfki, bu povestin dilimizdə olan tərcüməsinə rast gəlməmişəm. Kazakeviçin bu povestdən başqa da hərb mövzulu  bir-birindən maraqlı əsərləri var.  Kazakeviç  İkinci Dünya Müharibəsinin sovetlər birliyində yaşayanlar üçün Böyük Vətən Müharibəsi adlanan əsas və həlledici hissəsinin başlandığı ilk gündən qələbəyədək döyüşən ordunun tərkibndə, olduqca müxtəlif cəbhələrdə şərəfli döyüş yolu keçmiş, tanınmış sovet yazıçısıdır. Görkəmli yazarın həyat və fəaliyyəti ilə tanış olduqda görürsən ki, həqiqətən də o fərqlidir və bütün xüsusiyyətlərinə görə  öz müasirlərindən fərqlənir… Bu fikri onun öz müasirləri səsləndiriblər. Onun haqqında hələ sağlığında belə bir deyim olub: “Kazakeviç başqaları kimi isti kabinetlərdə, orda-burda, küncə-bucağa qısılıb yazmayıb…” Kazakeviçin yaratdığı Oqarkov obrazı dahi Lev Tolstoyun, məşhur Qabriel  Qarsiya  Markesin,   görkəmli Dino Bussatinin  qəhrəmanlarından nümunə  ola biləcək dərəcədə fərqlənir. Əlinə qələm alıb hərb mövzusunda nəsə yazmaq istəyən şəxsin Emmanuil  Kazakeviçin yaradıcılığı ilə, ələxsus bu povesti ilə tanış olması olduqca faydalı ola bilər deyə düşünməkdəyəm. Povestdəki  istər döyüş səhnələri, insan taleləri, qəbul olunan qərarlar istərsə də əsərin qəhrəmanı gənc zabit Oqarkovun başına gələnlər, onun ən müxtəlif;  həm döyüş, həm şəxsi münasibətlər zəminində aldığı doğru qərarlar ibrətamizdir. Əgər fikir verdinizsə, Lev Tolstoyun “Hərb və sülh” əsərindən başqa misal gətirdiyim və əslində ən faydalı ola biləcək əsərlər sırasında adı hallanan nümunələr ikisi povest, biri isə o qədər də böyük həcmli olmayan roman oldu. Bu nümunələr xarici – dünya ədəbiyyatından seçmələr idi. Bəs görək bu qəbildən özümüzün olan, milli, nəyimiz var?

Və əlbəttə, yenə keçid üçün  tarixilik baxımından İsa Hüseynovun (İsa Muğanna), İsmayıl Şıxlının, Bayram Bayramovun adlarını çəkib, onların ekranlaşdırılmış əsərlərini misal göstərmək olar. Sırf hərb mövzusunda (şəxsi münasibətlərin inkişafı, döyüş tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi səhnələrinin təsviri baxımından) mükəmmələ yaxın, yəni, qırmızımtıl olan yeganə nümunəmiz var.  Bu, ötən əsr, 50-ci illərin əvvəllərində İmran Qasımovla Həsən Seyidbəylinin birgə qələmə alıb, nəşr etdirdikləri  “Uzaq sahillərdə” əsəridir. Kitab az vaxt içərisində geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanır və əldən-ələ gəzir. Xalqımızın qəhrəman oğlu Mehdi Hüseynzadənin Böyük Vətən müharibəsində (1941-1945) əfsanəvi igidlikləri barədə oxuculara geniş məlumat verən əsərin populyarlığı onun filmə çevrilməsinə səbəb olur. Aradan uzun müddət keçməsinə, cəmiyyətdə və ictimai şüurda müəyyən dəyişikliklər olmasına baxmayaraq, görkəmli rejissor Tofiq Tağızadənin quruluşu, H.Seyidzadə ilə İ.Qasımovun ssenarisi əsasında 1958-ci ildə lentə alınan eyni adlı film  Azərbaycan kinosunun nadir incilərindən biri olaraq qalmaqdadır. Əgər diqqətinizdən qaçmayıbsa, yuxarıda sovet və dünya ədəbiyyatından adı çəkilən nümunələrin də əksəriyyəti ekranlaşdırılıb. Elə əsərlər var ki, dövrün tələbinə görə dəfələrlə təkrar-təkrar müraciət olunub.  Bu faktın özü həmin əsərlərin vacibliyinin  və tərbiyəvi  əhəmiyyətinin  hansı dərəcədə yüksək olmasının bariz nümunəsidir.

Bütün bunlarla bərabər bizim bir sevimli yazarımız da var ki, tarixiliklə müasirliyi yaradıcılığında böyük ustalıqla birləşdirməyi bacarıb. Onun “Batmanqılıncı” nə qədər tarixidirsə, “Dolu” – su da o qədər müasirdir. Bu şəxs doğru olaraq, “Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz” deyən Aqil Abbasdır. Aqil Abbasın “Dolu” romanı da eyni adlı ekran əsəri olaraq tarixin yaddaş səhnəsində öz yerini almışdır. İstər roman kimi, istərsə də film kimi  “Dolu” yuxarıda sadaladığımız tələblərin çoxuna cavab verən, faydalana biləcəyimiz nümunələr sırasına daxildir. Ancaq, bütün bunlara rəğmən, nə dünya, nə sovet, nə müasir ədəbiyyatımızda elə bir nümunə yoxdur ki, bundan əvvəlki – on beşinci –  “Yazarlar və yazılar” adlı yazıda “Əli və Nino” kimi misal gətirib, nümunə göstərəsən. İndi mükəmməl yazı ortaya qoymaq istəyən yazar, “Hərb və sülh”-dən, “Двое в степи” – dən, “Uzaq sahillərdə”-dən,  “Dolu”-dan eyni dərəcədə bəhrələnib, təxminən 70 – 80 səhifə həcmində iri həcmli povestlər və ya yığcam romanlar ortaya qoymaqla dövrümüzün standartlarını yaratmalıdırlar.

Demək olmaz ki, heç bir iş görülməyib, əksinə çox iş görülüb. Müxtəlif yaş təbəqələrindən olan çoxlu yazarlarımız öz səyləri, vəsaitləri hesabına nələrsə etməyə çalışırlar. Hələ ötən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq, müharibə, onun gətirdiyi problemlər, cəmiyyətdə törətdiyi fəsadlar haqqında hekayələr, povestlər, romanlar, publisistik yazılar yazılmağa başlayıb. Son on illikdə (2010-cu ildən), xüsusi ilə Mübarizdən və Aprel hadisələrindən (2016-cı il) sonra silsilə əsərlər ortaya qoyulub ki, əslində bu yazının yaranma səbəblərindən biri, bəlkə də birincisi elə bu yazılar olmuşdur.  Son illər nəşr olunmuş bəzi əsərlərlə tanış olduqda yazarın ən elementar məlumat və biliklərdən xəbərsiz olduğu ortaya çıxır. Yuxarıda buna aid “Bəxtiyar” filmindən  “qazmaçı” 

  “yoldaş oynayanlar”-in vəziyyətini misal gətirmişdim. İnanın, elə misallar var ki, rəqqaslar onların yanında toya getməlidir. Rast gəlinən ən çox və yolverilməz səhvlər aşağıdakılardır:

– Subardinasiya məsələlərinin pozulması (buna maksimum  Aqil Abbasın “Dolu”-sundakı “Komandir” xitabı səviyyəsində icazə verilə bilər ki, bu da Birinci Qarabağ Müharibəsi və hal-hazırda bəzi döyüş postlarındakı təcrübədən qaynaqlanır),

-Rütbələrin və vəzifələrin qarışdırılması (X – XI sinif səviyyəsindəki hərbi bilikdir),
-Bölmə (bölük, tabor və s.) adlarının səhv salınması, -Döyüş səhnələrinin təsvirində adı keçən silah-sursatın texniki göstəricilərinin bilməməzlik ucbatından nəzərə alınmaması (çox gülünc mənzərlər ortaya çıxır ki, əgər qiyaslasaq,  heç nağıllarımızda belə söhbətlər  olmayıb)  və s. bu qəbildən olan digər məsələlər.

Unutmayaq  ki, həkimlik, rəssamlıq, memarlıq, coğrafiyaşünaslıq, mühəndislik, hesabdarlıq  kimi,  hərb işi də spesfik  bir sənətdir. Və sadaladıqlarımın hamısından çətin, məsuliyyətli, dəqiq olduğu qədər də yaradıcılıq tələb edən bir işdir. Yuxarıda nümunə göstərdiyimiz əsərlərin müəlliflərinin həyatına bir də qısa nəzər salaq:

-Həm Lev Tolstoy, həm də  Emmanuil Kazakeviç müharibədə iştirak etmiş, real qanlı döyüş səhnələrinin və bütün digər proseslərin canlı şahidi olmuş peşəkar zabit  idi.

-Həsən Seyidbəyli və İmran Qasımovun  ömürlərinin yeniyetməlik-gənclik çağları, təhsil illəri, demək olar ki, şəxsiyyət kimi formalaşdıqları vaxtlar müharibənin ən amansız, qızğın dövrlərinə təsadüf edir. Məncə, bu nəsil yaradıcı insanlar üçün  “onlar müharibənin şinelindən çıxmışdılar” ifadəsi vəziyyəti tam izah edir. Üstəgəl bu şəxslər daim yazdıqlarını ilk öncə bir-birlərinə oxuyur, cavabdeh qurumların qarşısına çıxmazdan əvvəl dost-tanışdan məsləhət  alırdılar.

-Müasirimiz  Aqil Abbas – Qarabağ həsrəti-dərdi ilə qovrulan həsas, şair ürəkli qələm adamı və eyni zamanda Birinci Qarabağ Müharibəsinin  başlandığı ilk gündən istər-istəməz daim baş verən hadisələrin tən ortasında qalmış, bütün baş verənlərdən az-çox xəbəri olan ictimai-siyasi xadim.

Məncə, müəlliflərin keçdiyi həyat yolu və onların yaratdıları əsərlərlə tanış olduqdan sonra  bu məsələdə qaranlıq heç nə qalmır.

Son söz: – müharibə, hərb mövzusunda yazdıqda, xüsusi ilə əgər orda döyüş səhnələri varsa, mütləq bu işdən anlayışı olan bir nəfərlə məsləhətləşin, verin ilk oxucunuz dəyərli qazilərimiz olsun, şübhəli məqamları peşəkarlarla dəqiqləşdirin, yox əgər bunların heç birini etmək istəmirsizsə,  “Google” dostumuzun xidmətindən yararlanın (internetdə istənilən məlumatı tapıb dəqiqləşdirmək olar). Əvvəlki yazılarda da mütəmadi olaraq bu barədə qeydlər edirəm. Ümumiyyətlə, onu unutmayaq ki,  indi nə yazırıqsa, sabahkı gənclik bizim bu günümüzdən xəbərdar olmaq üçün böyük acgözlüklə o yazıları tapıb oxuyacaqlar. Gəlin elə yazaq ki, onları aldatmayaq… Baxmayaraq ki, biz çox aldanmışıq… Qoy onlar aldanmasınlar…

Sona qədər həmsöhbət olduğunuza görə təşəkkürlərimi bildirir, fəaliyyətinizdə yeni-yeni uğurlar arzu edirəm. Uğurlarınız bol olsun. Bu yazının ilk sözündən sonuna qədər bir məqsədi olub – faydalı olmaq, uğura xidmət etmək…

19.02.2019. Bakı.

QEYD:

Bu yazı müxtələf saytlarda yayımlanmaqla bərabər müəllifin “YARADANLA BAŞ-BAŞA” və “QƏLƏMDAR” adlı kitablarında müstəqil məqalə kimi yer almışdır.

Bu yazı əlavə olaraq hissə-hissə “HƏFTƏ İÇİ” qəzetinin N:110 (3158) 21 iyun 2019 – N:112 (3160) 25 iyun 2019 ci il və “ƏDALƏT” qəzetinin N:113 (5577) 26 iyun 2019 – N:114 (5578) 28 iyun 2019 ci il saylarındanda dərc olumuşdur.

Müəllif: Zaur Ustac

© Zaur USTAC,2019. Bakı.

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ   WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru