Kateqoriya: یارادیجیلیق

Zaur Ustac “Günaydın” (“Ağçiçəyim”), “İstəməzdim şair olum hələ mən”, “Gülzar”, “Şehçiçəyim”, “Məhdud həyatın məchul düşüncələri”, “Mum kimi yumşalanda”, “Bayatılar”, “Balçiçəyim”, “Bərzəxdə”, “Gülünün şeirləri”, “Sevin ki, seviləsiz”, “Qəlbimin açıqcası”, “Ustadnamə”, “Nişangah”, “Çəhrayı kitab”, “Otuz ildir əldə qələm” şeir kitablarının  müəllifi, “Qızıl qələm” mükafatı laueratıdır.

Zaman keçdikcə nəsillər bir-birini əvəz edir, dünyaya gələn hər yeni nəsil öz keçmişinə, ta­rixi yaddaşına nəzər salır. Zaur Ustac da keçmişə, tarixi yaddaşa nəzər salaraq “Əliş və Anna” poe­masını görkəmli memar Şamaxılı Əliş bəy Sübhan oğlu Kərəmli-Şirvaninin anadan ol­ma­sı­nın 700 illiyi münasibətilə qələmə alıb (Bakı: Ustacaz.nəşr, 2018, 67 səh.). Öncə qeyd edək ki, poe­­mada mənəvi-əxlaqi kamilliyə, insani davranışa çağırış və əxlaqi keyfiyyətlərin təbliği ilə bağ­­lı mövqe müəyyənləşdirilib. “Əliş və Anna” poeması öz bədii-emosional və əxlaqi-estetik mə­­ziyyətləri ilə seçilir. Həmçinin, əsərin dili təbii, aydın və səlisdir.

Poemanı oxuyan zaman Zaur Ustacı dini və dünyəvi elmlərə dərindən bələd olan bir şair ki­mi tanıyırıq. Belə ki, poemada Dədə Qorqudun, Şah İsmayıl Xətainin, İmadəddin Nəsiminin, ümu­milikdə, əcdadların adının çəkildiyini görürük.

Doqquz fəsildən ibarət olan əsərdə ciddi fəlsəfi mülahizələrə, sirlərlə dolu olan göy haq­qın­da dərin təsvir və müqayisələrə rast gəlirik. Göstərilir ki, Günəşin donu ağ ipəkdən, gün­düz­dən ibarətdirsə, Ayın donu isə qaranlıq gecədəndir. Tanrı gecəni, gündüzü elə bir hüsnlə ya­rat­mış­dır ki, ona bənzər ikinci bir yaradılış olmayıb və olmayacaq da. Gövhəri sapa necə dü­zür­lər­sə, Ulu Tanrı göyə ulduzları eləcə düzmüş, gecənin qara saçlarına sığal çəkərək, yoxluq tozunu sil­miş, varlığı yaratmışdır.

Günəşin saatı, ayın saatı,

Çox dəqiq döndərir tüm kainatı.

Elə qurulub ki, nizam məhvəri,

Gecəylə gündüzün səhv düşməz yeri.

Zərrədən ən böyük ulduza qədər,

Bir “ol”a bağlısa, onda nə kədər…

Həmd olsun Allaha, tanırıq onu,

Hər kəlmə başında anırıq onu (səh.4).

Şair oxucuların varlığın gizli sirləri ilə tanış olmasını istəyir. İstəyir ki, hər insan nə üçün yarandığını, niyə yaşadığını başa düşsün, yaşam mahiyyətini anlasın.

Adil Allahın mərəhəmətindən bəhs edən şair yazır ki, Allah nadir dürdanəsi hesab etdiyi insana bütün canlılardan üstün olaraq ağıl verib. Bütün başqa varlıqlardan fərqli olaraq bizə dü­şün­mək və dünya bilməcələrini qavramaq, anlamaq istedadı verib. Hər bir pay sahibi də öz qis­mə­tindən razı qalır.

Şükür Yaradanın ədalətinə,

O Adil Allahın mərhəmətinə.

Elə bölüşdürüb, elə paylayıb,

Hamı qismətindən çox razı qalıb.

Ağlı elə bölüb, verib Yaradan,

Heç kim öz ağlından deyil bədgüman (səh.5).

«Nübuvvət» (Peyğəmbərlik) adlandırılan bölmədə cəhalət qaranlığından dünyaya öz mə­ri­fət günəşi ilə işıq saçan və kainatın son əfəndisi Məhəmməd peyğəmbəri salamlayan şair pey­ğəm­bəri dünya üzüyünün qaşı sayır. Bildiyimiz kimi, Ulu Tanrı Məhəmməd peyğəmbərə gələn vəhyi (gizli səs və ya gizli danışığı) «Qurani-Kərim» adı ilə təxminən 23 il müddətində ta­mam­la­mış­dır. Şair qeyri-adi zəka qüdrətinə malik peyğəmbəri haqlı şəkildə haqq sayır, eləcə də ona son­suz sevgi və minnətdarlığını belə bildirir.

Salam olsun Sənə, ey “Haqqın səsi”,

Cəlal sahibinin seçkin bəndəsi.

Məhəmməd Mustafa (s.ə.v.), Haqqın nəbisi,

Bütün kainatın son əfəndisi.

“Qurani-Kərim”i  bizə gətirən,

Haqqın kəlamını bizə yetirən,

Xatəmül-Ənbiya hökm edibdi Haqq,

Höküm sahibinə məxsus hökm, haqq (səh.5).

«İmamət» (imamlıq edən, məzhəb işlərinə rəhbərlik edən) bölməsində isə Həzrəti Əlini nübüvvətdən (peyğəmbərdən) nur alan işıq kimi mədh edir. Şair belə təsvir edir ki, Həzrəti Əli (ə.) Peyğəmbər əfəndimizin eşsiz tərbiyəsi altında böyümüş və onun inanc və davranışlarından dərs almışdır. Məhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) Adəm peyğəmbərin elmini, Nuh peyğəmbərin hikmətini və İbrahim peyğəmbərin həlimliyinin Həzrəti Əlidə (ə.) cəm olduğunu qeyd edərək buyurur: “Kim istəsə ki, Adəmə (s) – elminə görə, Nuha (s.) – hikmətinə görə, İbrahimə (s.) – hil­minə görə nəzər salsın, o şəxs Əliyyibni Əbu-Talibə baxsın”. Şair elm və hikmət, şücaət və ülviyyət sahibi olan Həzrəti Əlini (ə.) Məhəmməd Peyğəmbərin sözlərinə əsaslanaraq (s.ə.s.) elmin qapısı adlandırır. Rəsuli-Əkrəmin elm haqqında dürüst düsturu belədir: “Mən elmin şəhəriyəm, Əli də o şəhərin qapısıdır. Şəhərə girmək istəyən o qapıdan girsin”. Şair isə Həzrəti Əlinin (ə.) təlimini bəşəri mahiyyət daşıyan təlim adlandırıraq yazır:

Nübuvvət odundan nur alan işıq,

Atadan, babadan belə duymuşuq.

Rəsulun dizinin dibindən çıxan,

Çeşmədir, heç kimə gəlməyib ziyan.

Nümunə olubdur cümlə cahana,

Əlbəttə, aiddir arif olana.

Elmin şəhərinin təkdir qapısı,

Bu işin belədir təməl, yapısı…

Salam olsun Sənə ey Əhli-beyt,

Allahım bu yolu daha rəvan et (səh.6).

«Məad» (qayıdış yeri), «Namaz», «Oruc», «Zəkat», «Xüms», «Həcc», «Cihad», «Əmr-bə-məruf», «Nəhy-əz-münkər», «Təvəlli», «Təbərri», «Münacat», «Üsuli-iltimas» kimi böl­mə­lər­­də Zaur Ustac haqlı olaraq elm və əxlaqa bir-birini bağlayan motivlər kimi baxır. Şair yax­şı­lıq, düzlük, pislik, yalançılıq, ikiüzlülük və s. kimi mənfi və müsbət əxlaqi keyfiyyətlər haq­qın­da da geniş, qiymətli fikirlər söyləmiş və əxlaq tərbiyəsinin böyük bir sistemini yaratmışdır. Z.Ustac bu təsvirlərlə hər şeyi gözəl görmək istəyir və bunların da bərqərar olması üçün elmə, biliyə üs­tün­lük verir. Hamını savadlı, bilikli, xalq üçün gözəllik yaradan görmək istəyir. Buna görə də müəl­lif maarifpərvər şair kimi gözəlliyin əmələ gəlməsini elmə, biliyə yiyələnməkdə və ağılda gö­rür.

Həqiqi elmdən bir damla dadan,

Heç zaman dönməyib bu doğru yoldan (səh.7).

Yaxud:

Çevrəndə dostların dinsə elmdən,

Hər dəm dürr tökülsə əgər dilindən,

Nə xoş halımıza, bəxtəvərik biz,

Allahın dostların dost seçərik biz… (səh.11).

Dini-fəlsəfi baxışlarını real nəzərlərlə tərənnüm edən Z.Ustac qorxmazlıq, cəsurluq, iradə sa­­hibi olmaq, səxavətlilik, düzgünlük, “Mərifət kəsb et”mək, “Özünü bilməz insanlardan uzaq ol”maq, “kamal sahibləri ilə dost olmaq”, dostluq, sədaqətlilik, etibarlılıq, yoldaşlıq, “zülmə bo­yun əyməmək” və s. kimi əxlaqi keyfiyyətlərdən geniş bəhs edir və tərbiyənin məqsədini “ağıllı, müd­rik, kamil və əxlaqlı insan” yetişdirməkdə görür.

Cəlal sahibinə şərik qoşanlar,

Onun dostlarına pis yanaşanlar,

Əndazəni pozub, həddin aşanlar,

Yersiz  körüklənib, coşub-daşanlar,

Belə adamlardan uzaq dolan, gəz,

Hədsizdən kimsəyə bir xeyir gəlməz… (səh.12).

Tərbiyə carçısı Zaur Ustac oxucusuna qızıla, vara arxalanmamağı, şahlar kimi dünya ma­lı­na, cəvahirata uymamağı məsləhət görür və insana öz əməyi ilə şöhrətlənməyi tövsiyə edir. Tər­biyəçi-şair şöhrət üçün dostbazlıq edənləri tənqid edir, çörək üçün, aş üçün əldən getmələrini, dar gündə uzaq qaçdıqlarını, tez dost olub, tez doyduqlarını, varın olarsa dost olduqlarını, yeyib qur­tardıqdan sonra atıb getdiklərini, dostun puluna göz tikdiklərini, yemək verəndə dostluq edən­lə­ri, verməyəndə isə düşmənçilik bəsləyənləri və s. birbəbir təhlil, şərh edərək üzünü ya­ra­da­na tu­tur:

Səndən istəmirəm nə şöhrət, nə şan,

Səndən istəmirəm beş günlük ad-san.

Var-dövlət, saraylar deyil şakərim,

Öz əlim, ayağım olsun nökərim…

Niyətim bəllidir, istəyim dəqiq,

Ustac heç istəməz nə altun, əqiq…

Mustafa oğlunun istəyi təkdir,

Zaurun arzusu dəqiqdir, yekdir…

Elmin qapıların üzümüzə aç,

O güllü bağçandan bir az ətir saç.

Ruhumuz məst olsun, olsa da anlıq,

Dili tərk etməsin bir an şükranlıq… (səh.14).

Z.Ustacın Dədə Qorquda üz tutaraq ondan mədəd ummasını xüsusi qeyd etmək istərdik. Şairin yaradıcılığında Dədə Qorqudun əxlaqi dəyərlərə yanaşması, xalqımızın milli xü­su­siy­yət­lə­ri­ni öyməsi, vətənin – ananın müqəddəsliyi, ailəyə və dosta sədaqət, namus və is­mə­tin to­­xu­nul­maz­lığı, qopuza, saza yüksək ehtiram və s. öz əksini tapır. Görürük ki, şairin ya­ra­dı­cı­lı­ğında bə­şə­ri dəyərlər, əxlaqi keyfiyyətlər hər şeydən öndə gəlir.

Sinəmdə Qopuzum yoxdu, neyləyim,

Simlərə toxunub mədət umardım…

Dədəm Qorqud ruhu, kömək ol mənə,

Qopuzun namına, sazın xətrinə…

Ərlərə ad verib, san saylamısan,

Boylara yol verib, boy boylamısan…

Kamanın xətrinə, oxun xətrinə,

Əslində var olan yoxun xətrinə (səh.15).

Şair Zaur Ustac Xətaini görkəmli şəxsiyyətlərin mütərəqqi ənənələrinin nəticəsi kimi qiy­mət­ləndirirsə, İmadəddin Nəsimini də xalqının dini etiqadlarını yaşadan ulu insan kimi tə­rən­nüm edir. Sanki Şamaxının hər döngəsində, tinində Nəsiminin ayaq izləri və ruhu yaşamaqdadır. Şair, həm­çinin, Şamaxını şairlər eli, təbiblər yurdu kimi tərənnüm edir. Poetik dil­lə deyir ki, Əf­zə­ləd­din Xaqani, İmadəddin Nəsimi, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət, Mə­həm­məd Hadi kimi görkəmli şair və maarifçilər təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Yaxın və uzaq Şər­qin mütəfəkkirləri olmuşlar.

Şairlər şəhəri, təbiblər eli,

Yurda çıraq tutan ülama əli…

Nə qədər alimi, sənətkarı var,

Şamaxı həmişə olub ziyadar…

Əfzələddin Xaqanisi bir düha,

İmadəddin Nəsimidən yox daha,

Seyid Əzim Şirvanidir tək ancaq,

Kim nə bilir, bir də Sabir olacaq?

Abbas Səhət, ya da Hadi bu yerdə,

Könüllərin fatehidir zirvədə… (səh.16).

Şair bəhs edilən subyektin (Əlişin) mənəvi təmizlik, əxlaqi saflıq kimi keyfiyyətlərini ön planda göstərir, digər müsbət cəhətləri də bu prizmadan oxucusuna göstərməyə çalışır. Poemanın I fəslində oxuyuruq ki, bahar bayramından bir ay keçmişdi ki, Sübhan kişinin ocağına böyük şadlıq üz verir. Oğul atası olan Sübhan kişinin sevincinin həddi-hüdudu yoxdur. Körpəni gö­rən­lə­rin hamısı bir ağızdan “Əli (ə.) köməyi olsun” deyərək öz xeyir-dualarını verir. Atası da uşa­ğa Əliş adını verir. Şair burada həm də Sübhan kişini mahir tərbiyəçi və səxavətli biri kimi təqdim edir. Göstərilir ki, Əliş sanki anbaan, saatbasaat, günbəgün böyüyür, “pərvaz” edir. Əliş məntiqi, he­sabı və digər fənləri mükəmməl öyrənsə də, elmini, biliyini daha da təkmilləşdirmək istəyir. Bu minvalla Təbrizə, İraqa, Dəməşqə, Bağdada gedir. Çünki Əliş memar olmaq istəyir.

Onu düşündürən bircə amaldı,

Qurub yaratmaqdı əzmi, amalı.

Məqsədi bir idi – memar olmalı.

Qəlbində niyyəti, dilində Allah,

Amalı yolunda etdi Bismillah (səh.18).

Poemanın bir gözəlliyi də ondadır ki, müəllif təsvir etdiyi hadisələrə, söylədiyi fikirlərə öz daxili hisslərini hopdurmağı bacarır. Göstərir ki, Əliş artıq 44 yaşına çatıb. İstedadının şöhrəti Moskva Knyazına qədər gedib çatmışdır. Knyaz ilk olaraq daşdan imarət qurdurmaq üçün el­çi­lə­ri­ni Şirvanşah Şeyx İbrahimin üstünə göndərib ondan izin istəyir. Şirvanşah Şeyx İbrahimin tə­rəd­düd içində qaldığını görən Kərəmli Şeyx İbrahim Əliş təklifi dəyərləndirməyi xahiş edir və sonda Əlişin getməsinə razılıq verilir. İmarətin (“Kərəmli Qalası”nın və ya Kremlin) tikilərək ba­şa çatması müqaviləsini dörd ilə imzalasalar da, üç il üzərində tamamlanmasına çalışan Əlişin qa­­lacağı mənzil Annanın evi olacaqdı. Əlişin zil qara saçları, şəvə bığ-saqqalı, boy-buxunu, xoş­hal, gülərüz sifəti Annanı sanki məst edir.

Zil qara saçları, şəvə bığ-saqqal,

Boy-buxun yerində, sifəti xoşhal.

Zirəklik, çeviklik işdə məharət,

Annanı büsbütün eyləmişdi məst…

Aşkarda, gizlində olmuşdu kölgə,

Zirəklik, çeviklik işdə məharət (səh.25).

Artıq memar Əliş imarəti tamamlamışdır. Ancaq Knyazın içinə şübhələr toxumu sə­pil­miş­dir. Ona görə ki, Əliş belə bir bənzəri olmayan imarətdən bir başqasını da tikə bilər. Son qə­ra­ra gəlir ki, Əlişin başı bədənindən ayrılmalıdır.

Şübhə toxumları düşdü qəlbinə,

Qorxdu tay tikilə onun “Kreml”inə…

Düşünüb, daşınıb verdi qərarı,

Dedi: – “Sabah yola salaq memarı”.

Tapşırdı bir gözəl məclis qurulsun,

Sonunda memarın boynu vurulsun… (səh.26).

Z.Ustac Memar Əlişin faciə dolu ölümünü və Annanın dəlilik dərəcəsinə çatdığını və son­da ölümünü çox mahir qələm fırçasıyla gözəl təsvir edir. Faciə dolu mənzərini belə mə­na­lan­dı­­rır:

Anna saçın yolub verdi yellərə,

Getdi ibadətə qürbət ellərə…

Məzarı başına gələrək hərdən,

Hədiyyə gətirdi güldən, çiçəkdən…

Uzun zaman oldu çəkdilər həsrət,

Bir-birin duymayıb etdilər söhbət…

Vüsal da var imiş demə qismətdə,

Bir gün anlaşdılar qəfil söhbətdə…

Hər dəfə Annaya yazıq deyənlər,

Cansız bədənini yolda gördülər… (səh.29).

Zaur Ustacın yaradıcılıq uğurlarından biri də Əliş və Annanı ölümsüzləşdirməsidir. Yəni başqa bir aləmin varlığına çevirməsidir.  Əlişin başına gələn faciələr və Annanın uzun müddət çəkən iz­­tirabları, nəhayət, sona çatır, onların ruhları azad-sərbəst olduqdan sonra qovuşurlar. Bu axirət səadətini – həyatın davam etməsini şair özünəməxsus bir poetik dillə oxucusuna çatdırır. Qəmli hekayəni nikbin və ya optimist sonluqla bitirir. Qəhrəmanlar sadəcə sözün əsl mənasında dünyalarını dəyişirlər, həyat isə davam edir:

İndi həmin yerdə hər il qumrular,

İyunda, iyulda nəğmə oxurlar… (səh.29).

Kövrək bir əhvalat haqqında Zaur Ustacın hekayəsi oxucuya dərin təsir bağışlayır. Bu real hadisədə həyat qanununa çevrilən məhəbbətin, eşqin aydın təcəssümü verilmişdir. Yaxşı əməl, xeyirxahlıq, mənəvi saflıq, hikmət dolu sözlər və s. yüksək sosial-əxlaqi məzmunlu mə­sə­lə­­lərin də poemaya daxil edilməsi məqsədəmüvafiqdir.

Z.Ustac “Əliş və Anna” adlı tarixi poemasında qeyd etdiyimiz kimi, ümumiləşdirmələri ruh yüksəkliyilə aparmışdır. Çünki keçmişə baxaraq tariximizi öyrənmək hər bir vətəndaşın bor­cu­dur. Sürücü irəliyə hərəkət etmək üçün avtomobilin yan güzgüsüdən arxaya baxmalı olduğu ki­mi, millət də inkişaf etmək, bəşər mədəniyyətinə töhfələr vermək, imzasını imzalar içində gör­mək üçün öz keçmişini, soykökünü öyrənmək, tarixini bilmək məcburiyyətindədir. Bunsuz tə­şək­kül, inkişaf və tərəqqi yoxdur. Zaur Ustac da bu tarixi əsəri yazmaqla öz keçmişinə, soy­kö­kü­nə sadiqliyini bir daha sübut etmişdir.

Ümumiyyətlə, Zaur Ustacın elm, ürfan, təlim, əql, idrak, zəka, kamillik, gözəlliyi qiy­mət­lən­dirməyi bacarmaq kimi fikirləri də vardır ki, bunların ciddi elmi-tədqiqata ehtiyacı var.

Kamal CAMALOV,

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru,

dosent, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.

USTAC.AZ

WWW.YAZARLAR.AZ  VƏ  WWW.USTAC.AZ

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru